Lang, lang geleden, toen de werelddelen nog aan elkaar plakten als koekjes op een bakplaat, leken alle mensen op elkaar. Iedereen had gouden krullen, een…
Tijdens het lezen van Er was ook eens… werd ik direct terug geworpen naar mijn kindertijd. Terug naar mijn oma, die me ’s avonds zelfverzonnen verhalen vertelde over witte wieven die ’s nachts tot leven kwamen, of een weggelopen mini heks. De verhalen die Milouska Meulens heeft opgeschreven komen ook voort uit de orale verteltraditie, en zijn gebaseerd op de verhalen die haar oma vroeger aan haar vertelde.
Toch komen er in de magische werelden geen heksen of witte wieven voor. De sprookjes in Er was ook eens… zijn namelijk niet Europees georiënteerd, maar komen voort uit andere continenten. Zo is er een regenboogslang die de toekomst kan voorspellen, een jonge watergeest die zeedieren tot leven wekt en een jonge prins die verveeld door de woestijn loopt.
Wat me direct opviel aan de verhalen is dat vrouwen een veel actievere rol toebedeeld krijgen dan in traditionele sprookjes. Zo zijn er geen verveelde prinsessen die uit een kasteel moeten worden bevrijd, maar wel wijze godinnen die nieuwe werelden kunnen scheppen, of mensen van goede raad voorzien. Ook krijgen zachte waarden als intuïtie en vriendelijkheid een grote rol toebedeeld, waar ik erg blij van werd.
Al met al vind ik Er was ook eens… een prachtig sprookjesboek, waarin je dankzij de prachtige illustraties van Djenné Fila helemaal kan verdwijnen. Het enige nadeel vond ik misschien dat de geschiedenisnerd in mij wel had willen weten uit welke continenten de sprookjes precies kwamen. Aan de andere kant: misschien hoort het ook wel bij de orale verteltraditie dat je op een gegeven moment ook niet meer weet waar een verhaal precies vandaan komt. In ieder geval hoop ik dat dit boek in iedere kinderboekenkast komt te staan, zodat elk kind zich in de verhalen kan herkennen.
Het is lang geleden dat ik een sprookjesboek heb opengeslagen, terwijl ik graag het sprookjesbos bezoek wanneer ik in de Efteling ben. Sprookjes hebben namelijk een duidelijk begin en eind, waar jezelf de puntjes kan invullen na ‘En ze leefden nog lang en gelukkig…’. Veel zijn alleen gedateerd, zoals Doornroosje, die in het oorspronkelijke verhaal zwanger wakker wordt.
In dit moderne sprookjesboek Er was ook eens… is meer ruimte voor verhalen buiten Europa. Soms is het belerend van toon, maar de beeldende vertelstem maakt veel goed. ‘Waar geen niets is’ vind ik het sterkste verhaal, omdat het gaat over de kracht van verhalen vertellen. De kleurrijke illustraties zijn het hoogtepunt en zorgen ervoor dat je lekker kan wegdromen in een fantasierijke wereld. De verhalen hebben gelukkig een perfecte lengte voor het slapen gaan.
Ten eerste complimenten voor de vormgeving. Er was ook eens… is uitgegeven in hardcover en voorzien van uiterst sfeervolle en sfeerbepalende illustraties van Djenné Fila. Terugkerend beeld is dat van een boek dat in het midden is uitgesneden, in een vorm die me net zoveel aan een sleutelgat als aan een minaret doet denken. Door de uitsnede zijn allerlei pagina’s zichtbaar – pagina’s die anders aan het zicht onttrokken waren gebleven. Tevens creëert de uitsnede diepte, waardoor de ene pagina nog nadrukkelijker op de andere volgt.
Dat besef van oorsprong en verloop vind ik ook terug in de inhoud van het boek. Zo speelt het eerste sprookje, ‘Het verborgen land’, zich af in de tijd waarin de aarde nog bestond uit een brok land, in plaats van uit werelddelen. Een ander sprookje, ‘Van de watergeesten en hun wonderwateren’, gaat over het creëren van levensvormen. Veel meer dan de traditionele, West-Europese sprookjes die ik ken, en die een relatief klein voorval als een erwt tussen de matrassen beschrijven, pakt Milouska Meulens grote, veelomvattende thema’s aan om over te schrijven. Ik vond dat zelf soms wel lastig. Zo weinig woorden voor zulke grootse thema’s en gebeurtenissen: ik merkte dat ik vaak niet in de verhaalwereld landde. Ik had denk ik meer tijd nodig om te acclimatiseren, wilde de omgeving beter leren kennen, de bewoners. Misschien gaat dat bij een tweede lezing al beter.
Heel tof vond ik het in ieder geval hoe inclusief Meulens en Fila dit boek geschreven en getekend hebben: ik denk en hoop dat iedereen zich welkom voelt in de sprookjes. Want zoals regel 1 luidt van de Ouderlingen in ‘Het verborgen land’: Iedereen mag zijn wie die is.
Tekenaar Djenné Fila, die dit afgelopen jaar nog het Gouden Penseel kreeg voor haar tekeningen in het door Joukje Akveld geschreven non-fictieboek Een kleine geschiedenis van de mens door dierenogen, zet op het omslag al een poort voor ons klaar: een ingang via het kartonnen kaft en de papieren bladzijden van een boek. Op de voorste schutbladen zien we de poort nog eens afgebeeld, met een bioluminescente kwal erboven, en op de achterste schutbladen zien we de uitgang van de poort, die dan op de achterflap zijn echte einde toont: de toegeslagen cover. De boodschap is duidelijk: kom binnen. Wie dat doet bij dit boek wordt vervoerd naar een magische vertelwereld, die door Milouska Meulens met heel veel rijke details, met spinnende zinnen en met geurige, smakelijke, bijna tastbare beelden wordt neergezet. Fila legde er kleuren en vormen onder, naast en omheen, en het allerfijnst van dit boek is natuurlijk de fundamentele keuze van de makers: deze verhalen zijn van en voor iedereen. We zijn gewend aan sprookjes die stammen uit een centraal-Europese traditie, nu heten hoofdpersonen gelukkig ook Akna en Ammar en zijn er zeepaardjes (de mooiste tekening, die op pagina 101!), dadelpalmen en woestijnheuvels.
Tegelijk met Er was ook eens… las ik Apocalypsofie van Lisa Doeland, dat gaat over de illusie van circulariteit. Doeland schrijft dat het idee van een ‘circulaire economie’ een sprookje is, omdat het geen rekening houdt met de inherente onoplosbaarheid van het leven. Er zal altijd afval zijn, restjes die niet in de cirkel passen. Dé oplossing bestaat niet, schrijft Doeland, dus we moeten de onoplosbaarheid aanvaarden. Pas dan kunnen we de dingen om ons heen weer eerlijk beoordelen – niet op hun functie in een geforceerd circulair proces, maar op hun intrinsieke waarde voor ons leven.
Net als het verhaal van de circulaire economie proberen de meeste sprookjes die ik als kind las perfect gesloten cirkels te creëren. Aan het eind van het sprookje is het initiële probleem opgelost: de held is wijzer teruggekeerd, het koninkrijk gered, de prinses getrouwd. Alle beproevingen en ellende uit het verhaal blijken achteraf perfect in dienst te staan van de hogere moraal. De cirkel is rond.
Wat Er was ook eens… zo sterk maakt, is de afwezigheid van circulariteit. Net als Lisa Doeland laat Milouska Meulens zien dat het echte leven rommelig en onvoorspelbaar is. Er zijn geen hapklare oplossingen voor ingewikkelde thema’s als eenzaamheid, verlies en rouw. Maar, zo laat Meulens zien, ook zonder oplossing zijn er nog steeds prachtige details om te aanschouwen. Een boom die met haar takken in het zand tekent, een tweede watergeest die net zo verlegen is als jij. Details die hun bestaansrecht niet ontlenen aan hun functie voor de moraal, maar aan hun intrinsieke waarde – schoonheid, troost, herkenbaarheid.
Toevallig heb ik onlangs eindelijk alle sprookjes van de gebroeders Grimm gelezen, iets wat ik al heel lang heb willen doen. Het bleek de perfecte timing, want niet lang nadat ik het uit had kregen we Er was ook eens… van Milouska Meulens onder onze neus geschoven. Het is een bundeling van sprookjes, mythen en legenden die we nog niet kenden, maar dan in een hedendaags jasje.
Bij het lezen van de sprookjes van de gebroeders Grimm heb je na tien sprookjes al wel een beetje een idee van hoe de andere 190 zullen lopen. Steeds komen dezelfde archetypes erin voor en worden er dezelfde lessen geleerd: lieg niet, wees niet gierig, geef je niet over aan lust en ga zo maar door. Wat dat betreft is Er was ook eens… een heerlijke frisse wind. Ieder sprookje is uniek. Ondanks dat de sprookjes lezen als nieuwe verhalen, voel je tijdens het lezen ergens dat je ze kent. Het mooie aan sprookjes is dat het altijd door lijkt te dringen tot wat de kern van de mens is: een prachtig organisme dat verhalen aan elkaar vertelt en doorgeeft.
De sprookjes in Er was ook eens… zijn fantasierijk en veelzijdig. Als lezer stap je iedere keer opnieuw in een heerlijke droomwereld. De prachtige illustraties van Djenné Fila werken hier natuurlijk zeker aan mee. Stiekem ben ik best een beetje jaloers op de kinderen van tegenwoordig. Ik denk dat ze heel blij mogen zijn dat er nog boeken als deze worden geschreven.
Vol verwachting keek ik uit naar het moment dat Er was ook eens… op de mat zou vallen. Ik hou al heel lang heel erg veel van sprookjes en lees ze graag voor – soms aan mijn vriend, die daar welbeschouwd misschien wat te oud voor is (onzin, natuurlijk), soms aan mijn oppaskind, dat daar misschien wat te jong voor is (ook onzin, natuurlijk). We hadden net de verzamelde sprookjes van de gebroeders Grimm uit en Er was ook eens… kwam precies op het goede moment.
Het boek is schitterend. De illustraties zijn prachtig en boeien zowel mij als het oppaskind van (bijna) twee mateloos. Ze scheppen zo’n beeldrijk en warm universum, dat ik het idee heb dat ze bijna volstaan om de verhalen te vertellen. De verhalen zelf zijn soepel en fantasierijk. Tegelijkertijd zijn het “echte” sprookjes in die zin dat er in elk ervan een moraal lijkt te zitten, of een wijze les. Die les is echter immer inclusief, zachtmoedig en gericht op het naast elkaar laten bestaan van verschillende perspectieven en vormen van mens-zijn. Niets of niemand is fundamenteel “slecht” en niets of niemand eindigt op het schavot of onder de zoden wegens gepleegde wandaden, zoals dat bij oudere sprookjes nogal eens het geval is.
Soms werd die goeiigheid me iets te veel. Zinnen als ‘Het volk ontwaakte en leerde leven met moeilijke gevoelens als boosheid en chagrijn. In ruil ontdekten ze hoe fijn het is om te lachen na een huilbui’ zijn wellicht wat al te programmatisch en te abstract. Hoe leerde het volk dat? En wie zie ik lachen na een huilbui? Toch mogen dit soort uitglijers de pret niet drukken. Er was ook eens is een mooi boek – om te zien, om te lezen en om voor te lezen.
De verzameling sprookjes Er was ook eens… neemt de lezer mee door bossen en langs wateren. We volgen personages door oude landen en onbekende steden. We leren de omgevingen meestal vluchtig kennen, maar de geloofwaardigheid waarmee ze in korte tijd geschetst worden is indrukwekkend.
De sprookjes spelen zich in verschillende werelden af, maar de magische toon van de verhalen verbindt ze op subtiele wijze. In de illustraties wordt die sfeer prachtig verbeeld. Vaak zijn die letterlijke verbeelding, maar voegen ze een dimensie toe aan de geschreven vertelling. De lezer ziet daardoor een verhaal dat op verschillende niveaus verteld wordt.
In de beelden worden de verhalen ook prachtig verbonden door dezelfde elementen te herhalen en in nieuwe contexten te plaatsen: handen, gezichten, eikenbladeren en planten keren terug en komen in zachte kleuren en herhalende texturen samen. Het is knap dat de verhalen in omgeving verschillen, maar dat ze toch allemaal onderdeel lijken te zijn van dezelfde wereld.
Het verhaal dat me het meest raakte gaat over een prins die slechts door raadsels gezelschap wordt gehouden. Hij besluit zijn eenzaamheid te slim af te zijn door er zelf naar op zoek te gaan. Daardoor leert hij dat eenzaamheid alleen bestaat omdat hij bang is om los te laten.
De overtuiging waarmee de sprookjes verteld worden en de karakters die in korte teksten veel diepte krijgen zorgen ervoor dat de verhalen steeds blijvende indruk op me maken. Ik hoop de sprookjes nog vaak te lezen en herlezen.