In alle onschuld

HULDIGINGEN

LAATST GING IK SPELEVAREN

EEN GOUDEN BEKER

GEUR DER DROEFENIS

DE VRIJHEID, DE LEEGTE, DE DOOD

GEDICHTEN 1940-1965

DE NEDERLAAG

DE SMAAK VAN GROENE KAAS

LIEVE, LIEVE OPA'S

IN ALLE ONSCHULD

Edward herleest met Vuurlanders tien boeken van zijn vergeten lievelingsschrijver

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: In alle onschuld (1984), het allereerste boek dat ik destijds van Kossmann las &#8211; een heel vreemde roman over de wereld van het Woudrechts Weekblad, een plaatselijke krant. 



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/iduna" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/iduna">Iduna Paalman</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



O jee, Edward, grootste en vurigste veellezer die ik ken,



Wat heb je me aangedaan?&nbsp;



Of&nbsp;wacht dit is geen goed begin. Ik moet het opener, beter, oordeellozer&nbsp;zeggen. Waar heb je ons mee opgezadeld? Nee wat ik bedoel is:&nbsp;jezus wat een belevenis, deze roman. Dit verhaal heeft me alle kanten op gekieperd, ik heb gewalgd, gezucht, gegrinnikt, ik ben verveeld geweest en heb toch ook goeie,&nbsp;mooie zinnen onderstreept. Alleen al het omslag (twee naakte, duidelijk heel jonge mensen, een jongen en een meisje, die met een varkensmasker op over elkaar heen haasje-overen), en de titel, In alle onschuld, heeft me een hele wisseltoer aan emoties gegeven. Moet ik dit nu luchtig opvatten? Speels? Of is dit gewoon een heel problematische roman?



Ik zal even kort schetsen waar het over gaat. Want hoewel jij dat natuurlijk al weet is deze mailwisseling voor de openbaarheid geschreven, en lijkt het me handig om even het een en ander uit de doeken te doen. Ferdinand Dinkgreef,&nbsp;hoofdpersonage, eind vijftig en als redacteur werkzaam bij het Woudrechts&nbsp;Weekblad, heeft een dochter, Dorien. Met die dochter &#8211; ze is ergens begin dertig en woont nog bij haar vader &#8211; is hij, een paar jaar nadat haar moeder is overleden, naar bed geweest. En nu is Dorien zwanger. En is ze uit hun huis getrokken om haar tweeling te baren, ergens op een plek die Dinkgreef niet kent. Mocht je denken dat deze incentueuze verhouding voortkomt uit een situatie van misbruik en geweld: niet direct, Dorien is dol op haar vader, en hij op haar. Maar natuurlijk is hier van alles mis en gegroeid uit totaal ongezonde verhoudingen, dat hebben zij zelf ook wel door. En dus wordt het aanvankelijk aan alle kanten verzwegen; &#8216;vader onbekend&#8217;, contact verbroken.



Ondertussen heeft Dinkgreef&nbsp;van allerlei dingetjes met andere vrouwen. Zo is er Agatha, vrouw van de man die het Woudrechts Weekblad zal opkopen, en dus een personage met een machtspositie. En Jannetje, de voormalig secretaresse van diezelfde man, die bij Dinkgreef intrekt om voor hem te koken, wassen en schoonmaken nu Dorien er niet meer is, en om met hem te roddelen over haar vorige werkgever en zijn vrouw. Ondertussen is Dinkgreef&nbsp;zijn baan inderdaad niet zeker, op een gegeven moment vertrekt hij zelfs bij het weekblad, verkoopt zijn huis en reist naar Parijs, Rome, Griekenland, om daar ook weer allerlei dingetjes met&nbsp;allerlei vrouwen te beginnen.



Goed &#8211; het zou wat dit betreft een ditjes-en-datjes-en-dingetjes-roman kunnen zijn, ware het niet dat dat Grote Problematische, dat soms hoofdstukken lang niet echt aan bod komt, af en toe met ferme knik in de hoofdstukken terugkomt. Dan komt Dorien aan het woord, die in klagerige brieven aan haar vader schrijft over haar baby&#8217;s en waar ze terecht is gekomen. Bij Wanda, die &#8216;sadotherapeute&#8217; is en tegen betaling mannen vernedert die daarnaar verlangen.



Voor mij gaat dit boek telkens weer over macht. Wie heeft het? Wie verliest het? Wie heeft het niet maar doet alsof? Het interessante vind ik, dat de vrouwen in dit boek aan de ene kant worden opgevoerd als personages met gezag, die duidelijk boven Dinkgreef staan en hem naar hun pijpen laten dansen, en aan de andere kant lijken deze vrouwen er vooral te zijn om Ferdinand in zijn ontwikkeling te ondersteunen. Ze sturen en begeleiden hem, drentelen mee, verafgoden hem, dat ook. Hij lijkt telkens een slachtoffer, neemt nauwelijks verantwoordelijkheid, het overkomt hem allemaal. Heeft hij niet door dat hij niet de onderworpene&nbsp;is? Het irriteerde me mateloos.



Ik moest aan de debuutroman Mimosa&nbsp;van Mette Maria van Dijk denken, waar onlangs zoveel om te doen is geweest, en waarin haar witte, rijke, jonge, vrouwelijke hoofdpersonage in de &#8216;mistroostige flats&#8217; van de Bijlmer wil wonen zodat ze met al haar &#8216;zwarte buurmannen kan neuken&#8217;. Zonder die ophef te willen herhalen hier, trof me wat Karin Amatmoekrim er in een column over&nbsp;schreef: &#8216;Wie zijn verbeelding beperkt tot het ene type mens, en de ander als bordkartonnen decorstuk opvoert om zijn eigen psychologische drama te onderzoeken, ontmaskert zichzelf als verbeeldingsarme schrijver.&#8217;



Waarom zou ik In alle onschuld, hoe goed geschreven soms ook, niet aanraden aan anderen? Voor mij heeft het met het perspectief te maken. Alles aan dit verhaal is fascinerend, maar in dit geval&nbsp;niet per se vanuit het perspectief van Dinkgreef&nbsp;(en vanuit een mannelijke schrijver), als je het mij vraagt. Ik ben heel nieuwsgierig hoe jij dat ziet.



Ik wil juist meer over de vrouwen in deze roman weten. Ik heb me afgevraagd of zij (Dorien, Agatha, Jannetje, Wanda, en nog vele anderen) decorstukken zijn, hulpmiddelen voor&nbsp;Dinkgreefs Werdegang én ondergang,&nbsp;of dat ze ook een ontwikkeling hebben voor zichzelf. Wanda trof me aanvankelijk het meest. Zij heeft als sadotherapeute van&nbsp;macht haar werk gemaakt, en ze weet veel van het leven, zo meldt ze al aan het begin van de roman. Kinderen op zich, daar kan ik best tegen, zegt ze. Maar ik ben bang voor wat ze worden. En later in de roman, als reactie op de onthulling dat de kinderen van Dorien door haar vader zijn verwekt: Denk je dat het mij iets kan schelen? Ze zullen niet gekker worden dan andere mensen. Maar ze blijft vlak, een vrouw die mannen laat kruipen, met de zweep afranselt omdat ze daarom vragen &#8211; een stereotype versie van wie ze had kunnen zijn. Jannetje, &#8216;dik en lesbisch&#8217;, spant de kroon. Het is verbluffend hoe gemakkelijk dat meisje zich ergens thuisvoelt. [&#8230;], zo wordt er over haar geroddeld. En storen doet ze helemaal niet. Zo dik als ze is, je kunt&nbsp;haar gewoon over&nbsp;het hoofd zien. Of zoals Dorien haar omschrijft: Ze is één en al hartelijkheid en hulpvaardigheid, helemaal vormeloos. Hoe er over Agatha wordt gepraat is ook veelzeggend: Ik denk soms dat ze geen eigen leven heeft, nooit heeft gehad en zich helemaal vult met de levens van anderen. Hij doet het met opzet, Kossmann, denk ik, deze vrouwen zo doorzichtig maken. Maar is het interessant?



Ik háát macht, zegt Dinkgreef halverwege de roman tegen&nbsp;Jannetje. En ik dacht dat je kon lachen om macht. Het kan niet.&nbsp;Voor mij gaat deze roman daar dus over &#8211; over geen idee hebben wat je met macht aan moet, als je het hebt. In de kleine, poëtische momenten raakte het me. Kossmann lijkt zich echt bewust van wat hij hier doet, wie hij hier opvoert, welke taal hij gebruikt. In de groteske, seksistische, incestueuze en male&nbsp;gaze stukken van het boek was het niet eens zozeer walging, als wel verveling die me overviel. Een gevoel van: waarom moet ik dit van jou weten, Dinkgreef?



Ik ben heel, heel benieuwd Edward wat jouw belevenissen waren.



Met veel liefs, en toch ook dank voor deze ervaring,



Iduna



Lieve Iduna,



wat heb ik jou en alle andere Vuurlanders die meelazen met Kossmann aangedaan? Ja, dat vroeg ik me ook af, maar met name door dit boek, door In alle onschuld. En in het verlengde daarvan dacht ik, dat beken ik, ook even: wat heb ik mezelf aangedaan met het herlezen van deze boeken? In de vorige afleveringen beviel me de nieuwe kennismaking en zag ik de schone stijl van Kossmann, zijn wendbaarheid en zijn humor. Maar juist bij deze titel die ik destijds als eerste van alle Kossmannboeken las, de dunne roman die jij dus &#8211; door je toezegging bij deze reeks &#8211; gedwongen was tot je te nemen, raakte ik behoorlijk de weg kwijt.



Wat een nare roman is dit &#8211; vaak. Jij schrijft terecht dat het over macht gaat, de macht die over de hoofdpersoon, Dinkgreef, wordt uitgeoefend (door de mannen die ervoor zorgen dat hij zijn baan kwijtraakt), en vooral ook door de macht die hijzelf uitoefent. Door zijn inertie, door zijn afzien van het nemen van verantwoordelijkheid. Precies die zogenaamd hulpeloze macht maakte voor mij In alle onschuld tot een roman van de misselijkheid.



De macht die Dinkgreef uitoefent daalt op een paar vrouwen in zijn omgeving neer, maar met name op Dorien, zijn dochter. Het boek is ingedeeld in vijf delen, waarvan twee lange brieven van Dorien zijn. De eerste brief schrijft ze vóór de geboorte van haar kinderen, een tweeling, de tweede is van erna. Die eerste brief is nog vrij optimistisch. Ze verblijft dan in een tehuis in België, waar haar vader haar naartoe verbannen heeft. Ze is namelijk zwanger &#8211; van hem &#8211; en ze wil geen abortus. De tweede brief &#8211; en voor mij het hart van dit boek &#8211; is heel erg verslagen van toon. Dorien woont dan met haar tweeling op een zolderverdiepinkje bij twee andere vrouwen die niet per se goed voor haar zijn. Het is donker op die zolderverdieping, het is lastig om de wandelwagen alle trappen af te sjouwen, er komt vrijwel geen bezoek. Die brief raakte me, en dat is op zich bijzonder in de romans van Kossmann, omdat zijn ironie en afstandelijkheid vaak het echte hartzeer op afstand houden. 



Dit schrijft Dorien dan aan haar vader (die ze niet meer ziet, die onvindbaar op reis is): Wanneer ik over mijn kindertijd begin lacht George [de vrouw die op de verdieping onder haar woont, EvdV] me uit. Ze zegt dat ik een kleine-meisjeboek fantaseer, van een ideaal kind, een ideale vader en nauwelijks een moeder, enkel en alleen om me te rechtvaardigen in mijn eigen ogen. Ze maakt er iets vies van, ik kan er niet meer tegen. [&#8230;] Wat ben je voor een man? Je doet zo bescheiden. Volgens George heb je juist een heel hoge dunk van jezelf. Je voelt je te goed voor de wereld en daarom heb je nooit iets geambieerd. Ik vind het onzin. Jij en ik samen, dat was heel wat meer dan George zich kan voorstellen. Hier wordt het intriest; Dorien heeft, zo leek het mij, geen andere uitweg in haar leven dan de man die haar dit aangedaan heeft, haar vader, omhoog te denken en omhoog te praten. Even verderop schrijft ze het zelf ook letterlijk: &#8216;Ik kan niet ophouden je te idealiseren, zoals George telkens zegt. Waarom zou ik het niet doen? Ik heb niets anders.&#8217; Het misselijkmakende van dit boek zit &#8216;m in die paar zinnen, op bladzijde 121. Want nee, Doriens leven heeft geen keuzemogelijkheden meer, zoals het leven van zoveel misbruikslachtoffers geen keuzemogelijkheden meer in zich heeft. De enige mogelijkheid om niet voortdurend depressief te zijn is recht het Stockholmsyndroom in.



En dus werd ik uiteindelijk van het herlezen van Kossmann vooral droevig. Niet alleen om deze kernregels uit dit boek en om het lot van Dorien dat Kossmann dus óók liet zien &#8211; maar vooral omdat hij dat lot niet béter liet zien. We lezen veel meer over het leven van Dinkgreef, met al zijn macht-uitoefenende machteloosheid, want dat is het voorrecht van deze man en van heel veel mannen: door inert te zijn en zich als slachtoffer voor te doen zal hij veel minder als dader worden gezien. En als dat gebeurt in een wereld die bij naar de buitenwereld toe onduidelijk lijkende situaties van huiselijk geweld en/of misbruik de vrouwen stempels geeft en de mannen vrijuit laat gaan &#8211; iets wat in de jaren dat Kossmann dit schreef gebeurde, blijkbaar, maar nu volgens mij niet anders &#8211; dan hoop je dat een auteur veel meer dáár het licht op laat schijnen en veel meer erbarmen toont met het échte slachtoffer dan met de echte dader. 



In alle onschuld is dan een boektitel die hopelijk bedoeld is als cynische aanklacht, maar dat ik daar echt niet helemaal zeker van ben, zorgt ervoor dat dit herlezen toch gemengder is geweest dan ik hoopte. Het stemt me een beetje verdrietig, aan het einde van deze Kossmann-herleesreeks. Misschien moet ik nog even verder lezen en zien wat zijn hier nu niet behandelde titels me brachten en nu eventueel nog steeds brengen.



O, Iduna, zoveel dank voor je lezen en denken en schrijven en doorzetten en zuchten, maar och &#8211; wat heb ik ons aangedaan?



Liefs,



Edward

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde...

Lieve, lieve opa's

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Lieve, lieve opa&#8217;s (1994), het enige kinderboek van Alfred Kossmann, met tekeningen van kunstenares Marianna Sligting. Over een tegendraadse opa die aan zijn kleinkinderen over zijn éígen lelijke opa vertelt. 



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/willemijn" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/willemijn">Will Kranendonk</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Lieve Edward,



Toen ik Lieve, lieve opa’s een paar weken geleden in de bus kreeg, was ik verrast over de kleurrijke voorkant, en ik had dan ook veel zin om te beginnen met lezen. Maar, toen ik op een avond in bed kroop en zin had in een warm, avontuurlijk kinderboek, kwam ik van een koude kermis thuis (om hier maar even een cliché te gebruiken).



Want dit prentenboek is allesbehalve lieflijk, het is eerder bruut, het verhaal springt van de hak op de tak, er is een geit, een brand, een verzorgingshuis en een lelijke, héle lelijke opa.



Ik las het verhaal met verbazing, en dan heb ik het nog niet eens over de tekeningen gehad. Die zijn gemaakt door Marianne Sligting, een bekende kunstenaars, en bevatten enge figuren die nauwelijks op mensen, maar eerder op een soort monsters lijken.



Tijdens mijn master jeugdliteratuur heb ik geleerd dat de jaren ’80 en ’90 (het boek is gepubliceerd in 1994) gezien kunnen worden als de bloeiperiode van het kinderboek, omdat op dat moment schrijvers de vrijheid begonnen te nemen om verhalen te maken die niet enkel educatief waren, maar bovenal literair. Het kinderboek bevrijdde zichzelf van het zichzelf opleggende moralistische juk. Met die blik naar Lieve, lieve opa’s kijkend, zie ik wel wat Kossmann geprobeerd heeft. Hij wilde, denk ik, laten zien dat jeugdverhalen niet enkel schattig en lief hoeven te zijn, maar ook eng en vreemd, niet enkel leerzaam, maar ook vermakelijk en verbazingwekkend. Lieve, lieve opa’s neemt een kinderlijke lezer in die zin zo serieus dat Kossmann ervan uitgaat dat hij/zij/hen het verhaal kan waarderen om de absurde elementen. Ik weet niet of pedagogisch medewerkers het eens zijn met dit inzicht, het verhaal is en blijft griezelig, maar toch kan ik me voorstellen dat wat oudere kinderen hard kunnen lachen om alle gekkigheid in het prentenboek, zoals de geit in de boom.



Wat vond jij ervan, lieve Edward? Je hebt vele gelauwerde titels op je naam staan. Hoe kijk jij naar dit vreemde verhaal?



Alle liefs!



Will



Lieve Will,



Ik kan niet anders dan instemmen met wat je schrijft over Lieve, lieve opa’s. Het is het enige dat Kossmann ooit voor kinderen publiceerde, tenzij je de huilliedjes uit zijn dichtbundels (zie wat ik daar in antwoord op Elisa’s mail over schreef) meerekent. ‘Een prentenboek’ noemde de uitgeverij het, maar dat genre is meestal voor kinderen van een jaar of vier, vijf. Lieve, lieve opa’s zou ik ver houden van vierjarigen, want de tekst is veel te lang, veel te cynisch, veel te gelaagd. Een prentenboek heeft meestal ook platen waar een kind van die leeftijd iets in kan herkennen, of, naar verwachting, graag naar kijkt &#8211; de tekeningen van Marianne Sligting zijn krasserig, lelijk en vaak doodeng. Niet voor niets heeft ze na dit experiment nooit meer teksten voor kinderen geïllustreerd.



Maar lollig is dit boek wel. De eerste zinnen zijn: Mijn opa was een lelijke man. Wat lachen jullie nou. Hij was echt erg lelijk. Degene die hier aan het woord is, is zelf ook opa, hij heeft het tegen zijn kleinkinderen: Kijk maar eens in de spiegel voor jullie mij uitlachen. Als ik niet in een rolstoel zat… Maar ja, ik heb nu eenmaal beloofd op jullie te passen. Maar je zult maar zo’n grootvader hebben: Zíélig zijn jullie. Je moeder is met de Kerstman naar Benidorm. Je vader is misselijk het huis uit gevlucht omdat hier teveel uien worden gegeten, al jullie ooms en tantes zijn dood, jullie oma (mijn lieve vrouw) zit in de gevangenis omdat ze zakken rolde, de buren hebben hun huis in brand gestoken en zijn gevlucht voor jullie pesterijen, de televisie is stuk en jullie zijn te dom om een spelletje te verzinnen of een boek te lezen. Meteen erna barst Kossmann (of de opa die hij verzonnen heeft) los met allerlei krankzinnigheid, om aan het eind van het verhaal uit te vinden dat de kinderen helemaal niet geluisterd hebben en in slaap zijn gevallen. De laatste zinnen luiden dan: Jullie liggen achterover in je stoel en jullie slapen. Met jullie monden wijd open! Jullie snurken. Het lelijkste geluid dat er is. Dat vind ik echt het lelijkste geluid in de hele wijde wereld.



Wat heeft Kossmann bezield? Ook als auteur voor volwassenen kennen we hem als iemand die zich niet aan tekstconventies hield – zie onze vorige leeservaringen – en dit verhaal had een vrolijke bijdrage in een bundel voor zijn gebruikelijke publiek kunnen zijn. Maar we weten dat hij het op verzoek van de tekenares schreef, die fan was van zijn werk en wilde weten wat hij voor een jong publiek zou maken. Uit de tekst valt te vermoeden dat Kossmann er plezier in heeft gehad, maar was dat ook zo? En was hij tevreden? Net na het verschijnen van Lieve, lieve opa’s sprak Cornald Maas er in de Volkskrant met hem over. Kossmann: ‘Ik heb kinderen noch kleinkinderen, ik heb in geen veertig jaar een woord met een kind gewisseld. Dit verhaal heb ik geschreven vanuit herinneringen aan mijn eigen kindertijd. Ik hield toen verschrikkelijk van flauw.’ Maar, zegt hij, ‘Lieve, lieve opa’s is tevreden over me. Dat verhaal zegt: goed gedaan, jongen.’ Bovendien: ‘Ik ben dol op het bespottelijke. Het zou me kinderachtig blij maken als ze dit geen knoeiwerk vinden en ik via zo’n enorme omweg erkenning zou krijgen. Misschien verdien ik wel een Griffel!’



Een Griffel kreeg hij er niet voor, en dat lijkt me ook terecht. Ik heb de tekst al lollig genoemd, maar zijn eigen kenschetsing ‘flauw’ is net zo goed een woord dat past. Ik ben zelf niet zo’n fan van kinderboeken waarin je vooral een verzinnende auteur aan het werk ziet en minder iemand die op z’n minst probeert (met eigenzinnigheid, dat wel graag) iets te maken wat bij meer dan een héél select groepje kinderen zou kunnen resoneren. Ik zou Lieve, lieve opa’s, vooral ook door het beeldwerk, nauwelijks aan een kind durven geven, niet vanwege de inhoud, maar omdat ik simpelweg denk dat de meeste kinderen er niet veel aan zouden vinden. Toch was de kritiek indertijd opvallend mild. Het Algemeen Dagblad schreef weliswaar: ‘Het resultaat […] is bizar, vernieuwend van mentaliteit en aanpak, maar is niet op alle fronten even logisch uitgewerkt. Het vertoont de onwaarschijnlijkheid van een voor de vuist weg verteld verhaal.’ Maar eindigde toch met: ‘Een bijzonder boek.’ De Volkskrant: ‘Het biedt in de eerste plaats pretentieloos amusement waarbij Kossmann zelf, dat is evident, gelikkebaard moet hebben. Met Marianne Sligting maakte hij beslist het meest onfatsoenlijke kinderboek in jaren.’ En een enthousiaste NRC meldt: ‘Uit dit boek stijgt een zacht gegiechel op. […]&nbsp; Wat een gek boek. […] …zo luchtig en vermakelijk opgeschreven en zo kleurrijk geïllustreerd dat men volledig vrede heeft met deze lelijke, vieze, zielige wereld. Sterker nog: het is fijn dat de wereld zo vies en lelijk is. We zouden hem niet eens meer anders willen.’



Lieve Will, het spijt me dat ik jou een uitstapje van Kossmann te lezen heb gegeven. Misschien helpt het nog om te weten dat deze tekst ervoor zorgde dat Kossmann na vier jaar ‘droogte’, waarin hij dacht uitgeschreven te zijn, weer op gang kwam als schrijver?



Hoe dan ook – ik hoop dat je toch nog eens een échte Kossmann zou willen lezen. En niet alleen een ginnegappende.



Groetjes,



Edward



P.S.: Kossmann beschouwde zichzelf overigens in zijn volwassen werk ook als een ‘humoristisch’ auteur. Om dit te onderstrepen citeerde hij in het gesprek met Cornald Maas het grafschrift dat hij op vijftienjarige leeftijd voor zichzelf verzonnen had: Hier ligt A. Kossmann, nu eindelijk los van A. Kossmann.

LIEVE, LIEVE OPA’S

De smaak van groene kaas

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: De smaak van groene kaas (1965), een van Kossmanns reisboeken. Tot aan zijn auto-ongeluk was Kossmann een veelreizer. Hij schreef er reisboeken over, die trouwens over veel meer gingen dan alleen de landen, steden en eilanden die hij, vaak samen met zijn vrouw Yda, bezocht. Ook in De smaak van groene kaas lezen we &#8211; in zeven verhalen &#8211; herinneringen, gesprekken, ontmoetingen, redeneringen, oftewel: van alles.



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/robin-van-ommen" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/robin-van-ommen">Robin van Ommen</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Hoi Edward,



Met ontzag heb ik het chaotische en modderige De smaak van groene kaas van Kossmann gelezen. De achterflap zegt treffend: &#8216;essay, reisverslag, autobiografie, wat is het precies?&#8217; Ik kon er moeilijk de vinger op leggen. Toch intrigeerde het: de stijl doet denken aan de brutaliteit van Reve en dan, plots, aan modernere schrijvers, Brouwers, Zwagerman, Pfeijffer; zinnen wervelen door en door met lak aan semantiek of, hier en daar, grammatica; plot is verborgen achter beschrijvingen over kerken, omgevingen of dorpjes in Afrika of Zuid-Europa. Kossmann wil de aandacht afleiden, hij wil je uitlokken, het werk expres ontoegankelijk maken &#8211; wat vond jij?



Ondanks de korte verteltijd presenteert Kossmann ons véél; intieme details, herinneringen, vervreemdende observaties, filosofische mijmeringen. De passage in het tweede hoofdstuk getiteld De smaak van groene kaas lijkt thematisch:



In onze kindertijd kregen we vaak groene kaas, geschud uit een kartonnen doosje, en het eten van boterhammen ermee had een merkwaardige uitwerking: terwijl men de honger stilde werd de honger gewekt, men at meer dan men gewoon was of wilde en stond van tafel op met een lichte prikkel van begeerte in de mond, een zoete kwelling, stimulerend, pikant, maar begeleid door verdriet om het onvermogen tot verzadiging.



Deze jeugdherinnering, de enige referentie naar de titel, staat lukraak tussen witregels. Opvallend, want andere passages in dit verslag drentelen soms hele pagina’s door. Ja, het lijkt Kossmann om iets anders te gaan dan de schijn. Een verhaal vermomd als reisverslag. Indirect, omdat het &#8211; geparafraseerd &#8211; &#8216;anders net zo triest wordt als andere naoorlogse literatuur&#8217;. Dit vermoeden werd gesterkt toen ik DBNL erbij pakte over zijn oeuvre en las: &#8216;[&#8230;] dit geknutsel met versvormen was voor mij een soort therapie, [&#8230;] ik gebruikte mijn talent om aan de hopeloze verwarring van mijn emotionele leven te ontkomen&#8217; (Heimwee naar dichterschap).



Het werk schiet, als een soort sturm und drang, alle kanten uit, langs een tal van (bad)plaatsen, naar vreemde personages (met eigen desillusies), en vroeger; Kossmann in een Duits werkkamp in Straatsburg; zijn jeugd in Rotterdam; zijn vorige partner J. in Aegina, die hij heeft verlaten; een illusie over het tegenkomen van zijn jongere zelf. Tussen alle fantastische beschrijvingen zien we een verdrietige Kossmann, die zichzelf niet vertrouwt of fatalistisch is over zijn weerstand tegen zijn eigen lusten of verslavingen. Maar zijn intellectuele verdedigingsmechanismen (of: rookgordijn? Wat denk jij?) weerhouden hem.



Zijn wens: een ‘toerist’ te zijn die observeert van een afstand. Een ideaal, als je het mij vraagt, want hoewel hij probeert, lukt dit hem niet. Het boek is doorspekt van oordelen, afwijzingen zelfs. Als voorbeeld meteen het begin van hoofdstuk twee, waarin hij de kapper op de hak neemt die hem er als een &#8216;nozem&#8217; heeft gekapt; Kossmann, ook al zou hij willen van niet, geeft toch iets om de mening van anderen. Hij zou afstandelijk willen blijven, ja. Maar dit is hem niet gegund. Hij zoekt, ondanks geestespijn, naar liefde met zijn nieuwe vlam Yda, onwetend hoe.



Daarmee grijpt het slot terug op het eerste hoofdstuk (Rotterdam als levensvorm), waarin hij afstand tot jeugdvrienden beschrijft, omdat hij intellectueler is dan zijn omgeving (afstand



&#8211; of verdediging?). Het einde sluit daarom passend met Manny, een oude verslagene, die allerlei heldenverhalen opdist terwijl hij eigenlijk doodongelukkig is; en opeens zegt Kossmann dat hij zich daarin kan vinden, een emotionele overwinning en herkenning, een ontsnapping aan de leugen: [&#8230;] hij vertelde het verhaal opnieuw, tandenknarsend, mensen zijn in staat om zichzelf te verafschuwen, en hij was een ongelukkig mens, die alles verkeerd had gedaan, de verloofde voor wie hij bestemd was als A voor B had beledigd en een D getrouwd [..] ‘Ik voel me schuldig,’ zei hij en we boden elkaar borrels aan, tandenknarsend, want ik kon met hem meedrinken. Dat is Kossmann die toegeeft: ook hij vertelt heldenverhalen.



Al met al een chaotisch werk. Maar ik ben gecharmeerd! Edward, wat las jij: ook introspectie, een essay over mensen, of toch reisbeschrijvingen?



Tot snel en hoop dat het goed met je gaat,



Robin.



Dag Robin,



dank je wel voor je lezen van en schrijven over deze reisverhalen. Je verslag doet aan als het bovenkomen nadat iemand je onverwacht in een vijver heeft geduwd: ik zie je in je tekst naar adem happen en het water van je afschudden.



Inderdaad zijn Kossmanns reisverslagen niet netjes en overzichtelijk. Zijn eigen uitgeverij twijfelde blijkbaar over hoe de lezers te informeren over wat ze in handen zouden krijgen, getuige de flaptekst die én ronkt (&#8216;Kossmann heeft een enthousiaste lezersschare veroverd.&#8217;) én dwaalt (&#8216;De smaak van groene kaas is een reisboek vol bekentenissen; misschien is dat de beste karakteristiek ervan.&#8217;). Maar Kossmann is nóóit van het wat &#8211; wie <a href="https://www.vuurland.nu/post/de-nederlaag" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/post/de-nederlaag">bij De nederlaag een coming-of-ageroman van een jongen die te werk gesteld wordt in Duitsland verwacht</a>, krijgt wel zes gezichtspunten in plaats van één, wie <a href="https://www.vuurland.nu/post/gedichten-1940-1965" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/post/gedichten-1940-1965">de gedichten leest krijgt klassiek en vrij naast elkaar</a>, wie <a href="https://www.vuurland.nu/post/laatst-ging-ik-spelevaren" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/post/laatst-ging-ik-spelevaren">bij Laatst ging ik spelevaren een novelle puur over Kossmanns auto-ongeluk in handen denkt te hebben leest opeens een enorm stuk over de dagboeken van een nazistische oudoom</a>. Het neemt mij juist in voor deze schrijver, het onverwachte, het verrassende, het daardoor literair-spannende.



Chaotisch? Dat zou ik niet zeggen &#8211; want in elk verhaal zijn er toch lijnen. Toegegeven, vaak springen ze dolfijnerig boven de beelden uit, maar uiteindelijk vinden ze allemaal weer een eerdere stroom en komen daarin aan land. Grammaticaal onjuist? Daar kunnen we, denk ik, Kossmann nooit op betrappen. Modderig? Bedoel je dat als grijs en viezig? Want dat zijn deze verhalen voor mij juist helemaal niet. We treffen er een zeker hoofdschudden in aan over het leven en de wereld, maar al die modderigheid wordt toch door Kossmann met licht en pret beschreven. Vergeleken met zijn andere werk zijn zijn reisboeken vooral speels. En zelfs gelukkig, hier en daar. Kossmann besluit zijn derde verhaal zelfs met deze zinnen: Maar wij waren op weg, wij bewogen ons, dwars door de nevel heen, en op weg zijn veroorzaakt geluk, misschien het enige geluk dat eerlijk genoeg is om zich niet uit te geven voor blijvend.



O, en grappig. Zoals dit verslag van een dagje dierentuin bijvoorbeeld: We bleven het treffen; de lama stond in zijn hokdeur als een wat nieuwsgierige oude boer na de dagtaak, van Italiaanse origine want het hooi hing hem als spaghetti uit de bek. [&#8230;] De flamingo&#8217;s, vers uit de ecoline getrokken, maakten zichzelf belachelijk door eerst op zo hoge poten en met zo fraaie vlerken de Duizend-en-één-nacht te illustreren, dan de formidabele haksnavel open te doen en een dom gekrijs uit te stoten.



Kossmann schreef zijn reisboeken als veertiger. Hij had al wat romans op zijn naam, en daar relatief wat succes mee gehad. Hij was nog niet invalide geraakt. De oorlog was intussen twintig jaar voorbij en de Koude Oorlog viel te negeren op reizen naar Aegina, het Griekse eiland waar Kossmann een tijd woonde, en naar Zuid-Spanje en Noord-Afrika. Maar Kossmann had al wel de voor hem enig mogelijke levensinstelling aangenomen, we schreven er al over in de vorige stukken uit deze reeks: het (uit noodzaak) met afstand beleven, met afstand bekijken, het proberen niet betrokken te raken. Kossmann formuleert het juist in dit boek nog scherper (en jij, Robin, signaleert dat) als &#8217;toerist&#8217; zijn in het eigen leven. Kossmann: &#8216;Toerisme eist van de mens, dat hij nergens bij betrokken raakt, getuige blijft, glimlachend, geïnteresseerd maar vrij alles observeert, ook zijn eigen leven [&#8230;].&#8217; En, even later: &#8216;Ik vond alles aangenaam en interessant, ik had lief, en in mij was leegte.&#8217;



Dat leest triest, want we gunnen elkaar om de dagen als een honingbad te kunnen ondergaan. Maar wat als je op je achttiende jaar verbijsterd rondliep in je eigen, totaal kapotgebombardeerde stad? Als de wereld op dat moment al een heel aantal jaren nihilisme en haat niet alleen toeliet maar ook kóós? Als je op je eenentwintigste vervolgens weggevoerd wordt naar een vijandig land om daar twee jaar lang volkomen nutteloze arbeid te verrichten? Het zijn de basisgegevens van een opgroeien waar Kossmann vanwege specifiek zijn karakter en zijn opvoeding geen andere keuze tegenover kan stellen dan distantie. Of nee, dan het beschrijven met distantie &#8211; wat toch heel wat anders is, want haal je door het schrijven die kapotheid van het leven niet juist naar je toe? Dat maakt misschien, Robin, dat jij in deze toch montere verslagen &#8216;een verdrietige Kossmann&#8217; ontwaarde. 



Robin, je bent nu de achtste met wie ik correspondeer over het lezen en teruglezen van de auteur die mij in 1996 een jaar lang in vervoering bracht. En doordat ik er nu over moet schrijven gebeurt er iets moois: ik ontdek dat ik nog evenveel van zijn werk houd, dat ik me dus toen, meen ik, als jonge dertiger, niet vergist heb &#8211; maar door jouw en jullie mails denk ik ook na over hóé Kossmann het leven en het schrijven benadert, en in het verlengde daarvan hoe ikzelf het leven en het schrijven beleef. Misschien kom ik daar in een volgende brief, aan iemand anders, nog op terug. 



Ik weet, Robin, dat jij de afgelopen jaren ook veel gereisd hebt en zou dus benieuwd zijn of jij in al die landen, streken en steden een levensbenadering ontdekt en geformuleerd hebt voor jezelf &#8211; en of die afweek van wat je ervóór dacht?



Ik dank je intussen veel voor je ruime duik in deze groene kaas,



groet van Edward.

De nederlaag

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: De nederlaag (1950), Kossmanns prozadebuut. Hij kreeg er de Van der Hoogtpijs voor. In het boek wordt verteld over verschillende personages, die elk op hun eigen manier zo goed mogelijk proberen het te werk gesteld worden in een Duits werkkamp te ondergaan. 



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/martijn-van-bruggen" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/martijn-van-bruggen">Martijn van Bruggen</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Ha Edward,



Dankjewel dat je deze Kossmann-reeks gestart bent, want nu heb ik eindelijk De nederlaag gelezen. Op 4 januari 2022 markeerde ik deze roman op Goodreads als &#8216;nog-te-lezen&#8217;, omdat de thematiek mij erg aansprak. Zoals ook op de achterflap van De nederlaag te lezen staat speelt het verhaal zich af in de tweede helft van de Tweede Wereldoorlog, in verscheidene Duitse werkkampen, &#8216;waarin de verschillen tussen handigheid, verraad, collaboratie, unfairness, lafheid en drang naar zelfbehoud vervagen&#8217;. Dit deed me sterk denken aan de oorlogsromans van Willem Frederik Hermans, waarin hij een mensbeeld schetst dat erg cynisch is. Iedereen is een opportunist, helden en misdadigers ontstaan per toeval en iemand is &#8216;alleen uit onoplettendheid optimist&#8217;. Zoiets verwachtte ik van De nederlaag.



Maar Kossmann heeft zo&#8217;n andere stem, met vooral heel wat minder wrok, dat die vergelijking al gauw absurd was. Ik had vanaf pagina 1 sowieso geen tijd meer om vergelijkingen te trekken, want De nederlaag begint midden in het verhaal! Johannes en de rest zitten in de trein naar het eerste werkkamp en voeren een dialoog. Er moet hiervoor al zoveel gebeurd zijn in Nederland, maar Kossmann slaat dat allemaal over. Best pittig, om zo in het verhaal te vallen. Ik heb de eerste&nbsp;pagina&#8217;s meermaals herlezen.&nbsp;



Wat me als eerste opviel aan het schrijven van Kossmann, was hoe uitgebreid hij het uiterlijk van zijn personages beschrijft. Hij trekt er gerust een halve pagina voor uit. Uit die lichaamsbeschrijvingen waren dan al vaak karaktertrekken te herleiden, zoals van Simon Coster: Op een lange, beweeglijke nek zweefde zijn vierkant hoofd met slordig strohaar&nbsp;en twee lelijke, trouwhartige ogen die ver van elkaar stonden en verbonden werden door boven de neus dichtgegroeide wenkbrauwen.



Het deed me beseffen dat ik tijdens het lezen nooit een personage&nbsp;voor me zie. De omgeving ervan wél, maar het personage dat daar in loopt is een grote blur, om eerlijk te zijn. Zelfs dit soort uitgebreide beschrijvingen vergeet ik meteen weer. Daarom hoeven ze van mij ook niet gegeven te worden. Hoe zit dat bij jou, Edward? Zorgen Kossmanns&nbsp;beschrijvingen ervoor dat de personages vaste vormen aannemen &#8211; zou je ze kunnen tekenen?



Ik wil je natuurlijk graag laten weten wat ik van de&nbsp;De nederlaag vond, maar ik weet het zelf niet zo goed. Ik merkte dat ik erg veel moeite had met het ontbreken van een hoofdpersoon. Ik dacht dat Johannes dit zou zijn, of anders zijn crush Charlotte, maar beiden zijn vaak afwezig. Malherbe, Bill, &#8217;t Mannetje en Simon Coster worden minstens even uitgebreid beschreven en gevolgd. Ik denk dat ik een centraal personage nodig heb om helemaal op te gaan in een verhaal. Ik vind het jammer dat de personages nergens vlees en bloed voor me zijn geworden. Behalve Bill misschien: wat een eigenaardige, egoïstische vent is dat, Edward! Zo graag gezien willen worden, dat het je om het even is of de Hollanders, Fransen of Duitsers dit doen.&nbsp;



Waar Kossmann me uiteindelijk toch mee wist te raken, is met de aanzwellende grimmigheid van&nbsp;De nederlaag. Naarmate de bevrijding nadert, wordt het in Duitsland zelf natuurlijk steeds gevaarlijker. De manier waarop Kossmann dan afrekent met enkele van zijn personages&#8230; dat moet je kunnen, zo in een zin. Maar misschien is dat wel oorlog: je bent er, je hoort geronk, je bent er niet meer.



Edward, hoe heb jij De nederlaag ervaren? Is het je gelukt om mee te leven met alle personages? Zo ja, dan moet het een heel heftig boek voor je zijn geweest!



Hartelijks,



Martijn



Dag Martijn,



vóór alles: wat bijzonder dat je al een Kossmannboek had aangemerkt om te lezen voordat je wist dat deze reeks zou gaan beginnen. Misschien is mijn bewering dat Kossmann totaal vergeten is dan toch net wat minder massief dan ik dacht. 



De nederlaag is dus Kossmanns debuut. Dat merk je bij het lezen, meen ik, tegelijkertijd wel en niet. Wel in het &#8211; inderdaad &#8211; heel uitgebreid beschrijven van (het uiterlijk van) de personages. Dat is Kossmann allengs minder gaan doen, misschien begon hij later meer op de lezer te vertrouwen, of op zijn eigen vermogen iemands wezen op te laten lichten door diens handelingen te tonen in plaats van diens lichaamskenmerken. Aan de andere kant: Kossmann schreef De nederlaag in 1948 en 1949 en dus is het boek zo&#8217;n vijfenzeventig jaar oud. Bij een bepaalde tijd hoort wellicht ook een bepaalde stijl? 



Dat dit boek Kossmanns eerste proza is merk je, wat mij betreft, ook weer niet, omdat het een &#8216;volwaardige&#8217; Kossmann is. Dus: vooral aandacht voor de menselijke reactie op de hitte van de tijd, niet zozeer een boek dat ons uitlegt hoe een en ander geopolitiek en Europagerelateerd kon gebeuren. Johannes (die min of meer de centrale persoon is, al gaat het, zoals jij al opmerkte, Martijn, vaak ook niet over hem) zit in een Duitse trein en wordt vervoerd naar Straatsburg &#8211; dat is zo, punt. Net als hijzelf vallen ook wij, de lezers, in die omstandigheden en moeten we ons verhouden tot de psychische en fysieke consequenties ervan &#8211; niet tot de achtergronden. Die tellen nu eenmaal niet als je je in een donker treinstel bevindt, dicht opeengepakt met mannen en jongens die je niet kent, maar met wie je wel een tijd vol vraagtekens tegemoet reist.



Johannes probeert zich niet te engageren en troost te putten uit het ondergaan, uit het niet-betrokken raken. De eerste zin van het boek luidt daarom ook: &#8216;Johannes luisterde.&#8217; Maar al snel heeft hij geen keuze. Hij blijkt beter Duits te spreken dan anderen en moet dus vertaler zijn. Daarmee komt hij in een schimmig tussengebied terecht en ik las in een oud artikel over dit boek dat dat Johannes&#8217; werkelijke &#8216;nederlaag&#8217; is &#8211; hij kan niet afzijdig blijven. Interessant om te lezen is hoe Kossmann vertelt over Bill, die zich ook, net als Johannes, tussen de Duitsers en de Nederlanders beweegt, maar in zijn geval is het vooral vleiend, collaborerend, profiterend waar het kan. Dat contrast levert op dat de figuur van Bill, zoals jij al opmerkte, Martijn, kleurrijker lijkt dan Johannes, die zich meer en meer terugtrekt en &#8216;gewoon&#8217; tewerkgestelde wil zijn. Ik ben het overigens niet met je eens dat de andere personages, zoals Johannes, geen vlees en bloed zijn. Ik vond dat ze elk voor zich toch hun aandacht krijgen, en ik hou juist ook van dat switchen tussen personages, van het even wegdraaien van de een en doorgaan met de ander, waarna, zestig of tachtig pagina&#8217;s later, de draad weer wordt opgepakt. Een vrij modern procedé, eigenlijk, denk aan alle rom-coms met een brede, beroemde cast en het vlechten met verhaallijnen.



Nu we het over film hebben: dit is een van Kossmanns meest filmische en meest action-packed romans. Dwangarbeid, het stelen van wijn, een Duitser vermoorden, een liefdesaffaire, een ontsnapping en een allesverwoestend bombardement &#8211; en dan vergeet ik nog het een en ander. Het was voor mij een vol boek, met, in de uitgave die ik las, veel kleine lettertjes op overladen bladzijden. Dat maakte het lezen soms minder makkelijk, ik had het idee dat ik een dik roggebrood moest openkruimelen, en dat duurt nu eenmaal langer dan bij een tijgerbroodje. Maar evengoed zijn er nu al dagen scènes aan het heropleven in mijn hoofd. En opnieuw (ik herhaal nog maar eens: dit was Kossmanns éérste proza) beleefde ik vaak die duizeling van zijn heerlijke beschrijvingen in kort bestek. Het gezelschap in een schuilkelder (mensen die per ongeluk bij elkaar zijn komen te zitten) beschrijft hij bijvoorbeeld zo: De Hollandse breide, intussen kakelend tegen een vrouw die naast haar zat. Dat was een vrouw voor een schuilkelder-scène uit een film: zwaar, met een grof, door schaduwen verwoest gezicht en een idiotige, afwachtende rust in haar hele houding. Ze had geen aangename lucht bij zich, zij zat als een zak stank op de bank en zweeg traag en aanmoedigend [&#8230;]. 



Even later beschrijft Kossmann dan het klootzakkerige opportunisme van een SS&#8217;er, ook aanwezig in de duisternis van diezelfde kelder, door hem steeds dichter op te laten schuiven naar een jong Duits meisje, dat hij niet ziet, maar wel probeert te bestasten. En een jonge vrouw uit Luxemburg ergert zich aan iedereen, en dat verwoordt Kossmann zo: Iedereen luisterde en praatte al luisterend met de achteloosheid van mensen die zich voor hun eigen mededelingen niet in het minst interesseren. De Luxemburgse verachtte dit soort gesprekken, maar luisteren deed zij ook, al was het wetenschappelijk. De vliegtuigen trokken over dit alles heen met de regelmatige nonchalance van onbeperkte machthebbers.



Die laatste zin is ongelooflijk. Hier toont Kossmann zo&#8217;n (toen al) beheerst schrijverschap, dat De nederlaag uitstijgt boven &#8216;bekentenisliteratuur&#8217; of &#8216;ervaringsliteratuur&#8217;. Ja, Kossmann is tussen 1943 en 1945 zelf ook tewerkgesteld in Duitsland, en ook hij moest steentjes onder bielzen slaan, net als de mannen in dit boek, maar juist door zijn perspectiefkeuzes en zijn stijl is De nederlaag &#8211; let wel: vijf jaar ná zijn eigen gevangenschap al geschreven, er verschijnen nu nóg romans over alle aspecten van de Tweede Wereldoorlog &#8211; toch voor mij de grand opening van een OEUVRE (met zes hoofdletters).



Tenslotte: hoe ziet Johannes zichzelf? Het staat op bladzijde 60: Johannes zelf, piekerend, maar zonder kracht, de man die zich verbeeldde in te zien hoe de zaken lagen, maar niets deed om ze goed te leggen, de scepticus zonder moraal, de dwaas die in gebreke bleef, altijd, overal, die Bill niet opzij had geschoven, Mandemaker niet belette om te roddelen, de kok rustig aan het woord liet wanneer deze alles verknoeide, [&#8230;], die Malherbe niet op zijn donder had geslagen toen hij het aanlegde met zijn vriendin, en die dat ook niet kon, die er de positiviteit niet toe had, de moed niet, de moraal niet, de liefde niet, niets, niets, niets. Lieve God, mensen! 



That about sums it up. Een nihilist, zo is Kossmann vaak genoemd, en dat mag zo zijn. Maar voor mij is hij dan wel een nihilist die het menselijk nietsige van zijn personages op doet lichten tegen een regen van stijlvuurwerk. 



Dank je wel, Martijn, voor deze herlezing. Maar ik ben natuurlijk stikbenieuwd: hoeveel sterren heb je het boek nu op Goodreads gegeven?



groet,



Edward

Gedichten 1940-1965

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Gedichten 1940-1965 (1969), Kossmanns eigen, kritische keuze uit zijn dichtbundels. Hij schreef alleen in de eerste helft van zijn carrière poëzie, en zoals de titel van deze verzameling al aangeeft publiceerde hij tussen zijn achttiende en zijn drieënveertigste. Deze gedichten komen uit zijn vier afzonderlijke bundels (Het vuurwerk (1946), De bosheks (1951), Apologie der varkens (1954) en De veldtocht (1959)), maar, schrijft de auteur achterin dit boek: &#8216;Ik heb [hier] gedichten opgenomen die nooit eerder zijn gepubliceerd en gedichten weggelaten die de bloemlezingen al hadden gehaald.&#8217; &nbsp;&nbsp;&nbsp;



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/elisa-verkoelen">Elisa Verkoelen</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Hoi Edward,







In eerste instantie kan ik me moeilijk tot de gedichten in de bundel verhouden. Ze doen me vooral denken aan een serie portretten: verschillende mensen en landschappen worden opgetekend, maar deze lijken niet echt te worden toegeëigend. Alsof er een afstand blijft bestaan tussen de schrijver en de dingen. Dat gevoel krijg ik zelfs in zijn gedicht ‘Zelfportret 1946’, hoewel ik dit gedicht ook erg inspirerend vind. Ik ervaar vaak hoe beeldend werk ook in teksten kan bestaan, maar dat een tekst kan worden gebruikt als medium op deze manier is nieuw voor me. De zinnen lijken als lijnen te worden gebruikt, variëren van lengte en diepte om het portret zo nauwkeurig mogelijk vast te leggen.&nbsp;



Halverwege de bundel lijkt de toon te veranderen (merkte jij dit ook Edward? Of is dat iets persoonlijks?). De dood keert steeds vaker terug in de stukken en er ontstaat een subtiele poëzie, waarin grote thema’s worden afgewisseld met kleine dingen. (&#8216;God zit uit te rusten, // wijn drinkend, zwijgend, kijkend naar de duiven’ en ‘eeuwigheid is stilstand, het paradijs bestaat uit Zwitserse en Italiaanse meren’.)&nbsp; Er ligt een soort tederheid in de teksten, een dankbaarheid ook. Kossmann schrijft: ‘Een godin, een moeder en de man die haar vermoordde // dank ik mijn leven en mijn leven werd dank. // O mijn leven werd dank van de ochtend tot de avond, // van de ochtend tot de avond.’&nbsp;



Er lijkt een moment te zijn dat de poëzie synchroon begint te lopen met Kossmanns eigen leven (denk ik) en vragen. En hoewel de thematiek verandert, blijven bepaalde woorden terugkomen. Zo beschrijft hij bomen vaak als ‘waaiers’ en gebruikt hij graag de woorden ‘bloemen’ en ‘bloeien’. Hij behoudt een fascinatie voor God en Michelangelo door de jaren heen.&nbsp;



Wat ik zo mooi vind aan deze bundel is de verandering in thematiek enerzijds en subtiele continuïteit anderzijds. Overwacht merk ik echt geraakt te worden door Kossmanns teksten, zo erg dat ik de bundel al meteen uitgeleend en aangeraden heb. Mijn favoriete dichtregel blijft: ‘Hij dacht: Het is gek, ik ben eigenlijk nooit jong geweest // en vind het toch ineens erg dat ik niet meer jong ben. // Hij dacht: &#8216; Uiteraard houd ik verschrikkelijk veel van het // leven, // alleen, ik betwijfel of ik er na mijn dood // nog zoveel heimwee naar zal hebben als vroeger.’&nbsp;



Met de weemoed die in die woorden klinkt, sluit ik augustus graag af.&nbsp;(overigens ben ik heel erg benieuwd wat de jouwe waren en of je ook geraakt werd door de regels die ik steeds citeer).



Alle goeds!



Elisa



Dag Elisa,



toen ik deze gedichten voor het eerst las, in 1996, zweefde ik eroverheen. Nu las ik ze &#8211; door jou, door dit project &#8211; écht. En ik werd net als jij verrast. Mijn verwachting: ouderwets rijmen. Mijn ervaring: ja, ouderwets rijmen &#8211; maar al snel niet meer, o nee, o, whoe!



De bundel begint met jeugdwerk. Strak rijmende verzen die een dansschool beschrijven, die vuurwerk beschrijven, die de herfst beschrijven, die een park beschrijven &#8211; poëzie die even vaardig als voorbij is. Maar dan begint, op bladzijde 14 al, de eerste reeks losse verzen, die Kossmann &#8216;gedichten uit en thuis&#8217; noemt. Dagboekachtige invallen zijn het, en er komen nog drie van die reeksen terug in de bundel, met in totaal 32 korte stukjes. Samen zijn ze een fijn weefsel dat de lossigheid van de rest van het boek met lichte vingers bijeenhoudt. En ik las er bijvoorbeeld deze gekke, zwart-romantische regels in: [&#8230;] Rode rozen, uitgebloeid, waarvan men de kelken in een kom moet laten drijven als het dode, lieflijke hoofd van een vriendin.







Soms moest ik bij de gedichten aan Willem Wilmink denken (alleen is Kossmann minder democratisch van smaak, ik bedoel: specifieker, individueler) en soms aan Leo Vroman (vanwege het zwerven in regels die af en toe toch vastgezet worden door een rijmpaaltje). En weet je wat gek is? Ik herkende er dus minder Kossmann in. De Kossmann althans, zoals we die uit de tot nu toe besproken novellen en romans leerden kennen. Hier is hij nog niet de auteur van het denkend verder leven na wereldgewoel (lees: de Tweede Wereldoorlog), niet de schrijver van het op een afstand bezien van dat wat er naast en tussen de grote gebeurtenissen braakligt. Geen sex ook, geen boete, geen masochisme, geen lichamelijk ongeluk.



De conclusie kan haast niet anders zijn dan dat Kossmanns gedichten proberen zijn geweest. Niet alleen het proberen van de poëzie, maar vooral ook het proberen van thematiek. Want deze bundel biedt van alles. Zo is er een heel geinige serie korte &#8216;kindergedichten&#8217;, komt er eentje: Laat mij maar zitten, laat mij maar huilen, ze doen niks dan vitten en ik kan niet schuilen, en me vader is een engerd en me broertjes zijn krengen en me moeder wil me geen nachtzoen brengen en ik heb gekke vlechten en nog gekker met tranen en de Russen gaan vechten met de Amerikanen, lekker.



En zo is er ook een prachtige reeks over de dood van drie giraffen (&#8216;die zachte, trotse personen&#8216;), een prachtig triootje gedichten dat Drie aria&#8217;s heet, dat klaagt over het zware van een kinderleven (&#8216;Walgelijk is het leven van een kind, / het is altijd onderworpen, het wordt altijd behandeld / als een dwaas dier.&#8216;) en een prachtig lang vers over herinneringen aan de plekken waar we wonen of een tijdlang hebben verbleven, dat Tweegesprek over de &#8216;s-Gravendijkwal heet, met bijvoorbeeld een herinnering aan een mislukte liefde die zo begint: Hier heb ik twintig jaar geleden gelopen naar een meisje waarop ik een oorlog lang ben blijven hopen, tot zij onder wederwijdse verwijten mij zo weinig ten onrechte heeft verlaten [&#8230;] en zo eindigt: Ik ben nu gelukkig zoveel ouder dat ik erom glimlach, als luisterend naar het ruisen van regen in een warm huis. 



De oudste gedichten uit de bundel schreef Kossmann op de drempel van zijn veertigste, en inderdaad, Elisa, dan heeft &#8211; de verzameling is chronologisch geordend &#8211; de dood al een tijdje zijn intrede gedaan. Daarmee laat Kossmann het speelse van de eerste helft van deze uitgave achter zich en wordt het allengs indrukwekkender en onontkoombaarder. En voordat het allerlaatste gedicht, met de veelzeggende titel Midden van het leven, het gedicht ook waar jij jouw lievelingsregels in aantrof, Elisa, het afscheid van Kossmanns poëzie inluidt, trof ik al het vers aan dat mij Gedichten 1940-1965 aan anderen zou willen doen geven: Doden zijn vriendelijk. Zij zijn altijd thuis, altijd gastvrij, wanneer we ook willen komen (Mijn grootvader opent graag zijn oude huis, ontvangt mij bij de deur, schenkt thee of bier en spreekt met mij, een jongen, over Goethe), en zij zijn dood, zij nemen geen afscheid meer, zij herinneren ons nooit aan het sterven, het gruwelijke. Met de levenden is het moeilijk om te leven, altijd vertrekken zij; met tranen in de ogen staan wij of zij op het perron en wuiven wevende aan het web van jaloezie dat onze vriendschap traag zal overhuiveren, zinspelende in onze doodse woorden op het grootste vaarwel, dat afschuwelijke. 







Elisa, dank je wel dat we samen de dichter Kossmann &#8211; nog ernstiger vergeten dan de prozaschrijver Kossmann &#8211; tevoorschijn mochten lezen.



Veel groeten,



Edward

De vrijheid, de leegte, de dood

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: De vrijheid, de leegte, de dood (1981), een keuze uit Kossmanns verhalen. Dit boek bevat vijf novellen, waarvan er twee, De architect (1969) en Ga weg, ga weg, zei de vogel (1971) ook al apart uitgegeven waren. De hoofdpersonen zijn in alle gevallen mannen, en hen is meestal iets overkomen waar ze omheen moeten zien te leven. &nbsp;&nbsp;&nbsp;



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/harm" data-type="link" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/harm">Harm Henrik ten Napel</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Beste Edward,



Op een van de eerste bladzijden uit mijn exemplaar van De vrijheid, de leegte, de dood is een stempel gedrukt. Onder de enorme woorden uit de titel staat in groezelige blauwe hoofdletters: AFGEVOERD. Het komt grimmig op me over, en niet alleen op mij. De bibliotheek spreekt tegenwoordig niet meer van afgevoerde maar van afgeschreven boeken. Nog niet zo lang: mijn exemplaar komt uit 1981.



De vijf verhalen die het boek verzamelt, zou ik dan weer niet grimmig noemen. Niet dat ze vrolijk zijn; Kossmanns schrijft weliswaar speels, maar elk verhaal heeft iets wrangs. De collaborateur, de dementerende man en zijn kinderen, de onzekere schrijver, de hot shot architect, en de kluizenaar-achtige ambtenaar, er hangt iets kluchtigs om deze personages heen, terwijl ze eigenlijk stuk voor stuk flink in de problemen zitten.



Ze zijn een beetje belachelijk en Kossmann lijkt hen daarmee te pesten: wat zijn jullie levens toch arbitrair. Zelfs de collaborateur die terugkomt uit Duitsland is vooral zielig. Het is schokkend, natuurlijk, als hij breekt en tegen zichzelf begint te zingen: ‘nu Lize goed dood is, leef ik des te meer.’ Zijn zus, geloof ik, is gefusilleerd—een heldin—en hij is er nog. Hij is geen held en geen slachtoffer; verdrietig halverwege.



Nihilisme, treurig grinnikend nihilisme—met die term moet je deze verhalen misschien aanduiden. In De architect krijgt de architect, die in de loop van het verhaal uit zijn eigen leven verdwijnt, de hoorn aangereikt nadat de telefoon is overgegaan tijdens een vergadering:



&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; ‘Voor jou Heulekom.’



&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Hij bracht het ding aan zijn oor en hoorde geen enkel geluid. De mannen om hem heen zwegen, beleefd, om hem rustig te laten praten, maar er kwam geen woord, geen geruis, geen signaal.



God belt op maar hij bestaat helemaal niet, dus blijft het stil aan de lijn. De architect overweegt nog om te doen alsof hij een vraag beantwoordt, maar geeft uiteindelijk de hoorn weer terug, zonder een woord te hebben gezegd.



Hadden deze figuren maar iets van de speelsheid waarmee Kossman ze beschrijft, dan zouden ze zich misschien raad weten met de lichtheid van hun bestaan.



Hoe zijn deze mensen zo geworden? Waar ontbreekt het ze aan, Edward? Waarom lukt het ze niet om gewoon te leven?



Groet,



Harm Hendrik



Dag Harm,



ik dacht dat ik alle Kossmanntitels had verzameld, maar jij noemde deze en die vond ik niet terug. Achteraf begrijp ik dat: vier van de vijf verhalen stonden al in boeken die ik wél had, en ik moet dus in de jaren negentig gedacht hebben: ik schaf dat boek niet aan, ik heb de inhoud al. Die gedachte was grotendeels terecht, maar niet helemaal. De klok, het eerste verhaal, was nieuw. En nu ben ik blij dat jij me De vrijheid, de leegte, de dood hebt laten aanschaffen, alleen al omwille van dat ene verhaal. 



Kossmann werd in 1943, eenentwintig jaar oud, opgepakt door de Duitse overheersers om in het kader van de Arbeidseinsatz in Duitsland te werk te worden gesteld. Hij had een tijd ondergedoken gezeten, maar werd gevonden en moest toen wel, anders zou zijn hele familie gearresteerd worden. Maar terugkomen na de oorlog was moeilijk. Zelf zei hij daarover in een interview: &#8216;Ik heb last gehad van overbodig schuldgevoel. In Duitsland sloeg ik steentjes onder biels, een miezerig karwei. Ik dacht toen dat mijn generatiegenoten en de literatoren die ik bewonderde allemaal heldhaftig in het verzet waren geweest. Dat pretendeerden sommigen ook. Ik voelde mij zeer gegeneerd.&#8217; Ook in De klok keert een man huiswaarts na een tewerkstelling en ook voor hem is dat terugkomen hoogst pijnlijk. In een dronken bui, waar het verhaal een verslag van is, vertelt hij over die &#8216;moeilijke dagen&#8217;. Want ja, zijn zus is door de Duitsers doodgeschoten, dat hoort hij van zijn moeder, en het lukt hem niet dat feit werkelijk tot zich door te laten dringen: &#8216;[&#8230;] van dat andere wist ik alleen maar, ik voelde er niets van. Er had toen iets moeten gebeuren, dat is duidelijk, ach je hebt allang begrepen wat ik voor een soort vent ben: wel iemand die iets overkomt, niet iemand die iets onderneemt [&#8230;]&#8217; 



Maar het is vooral interessant wat er vervolgens gebeurt (let wel: dit is het eerste verhaal van de bundel, en niet voor niets, in zeker zin geldt voor deze jongen hetzelfde als voor de hoofdpersonen uit de andere verhalen). Na een tijdje begint hij namelijk wel te wennen en kan hij wel iets voelen. In het verhaal noemt de ik-persoon dit: &#8216;ik paste weer in de geschiedenis&#8217;. Totdat hij dat plotseling, jaren later, niet meer doet. Hij trouwt, krijgt kinderen alles gaat goed, en op een dag overvalt hem een enge gedachte. &#8216;[&#8230;] ik schrik ontzaggelijk als ik merk dat ik denk: waar is het precies fout gegaan? Fout gegaan, denk ik, en ik hoor mezelf heel verontwaardigd hardop zeggen: fout gegaan, man, er is helemaal niets fout gegaan. Je doet niets tegen zoiets, als het gedacht is dan is het er, dan kun je beter van daaruit verder denken [&#8230;]&#8217;. 



Harm, jij vraagt me: &#8216;Waarom lukt het deze mensen niet gewoon om te leven?&#8217; Wel, ik denk dat dat de kern is van deze verhalen en van veel van Kossmanns werk. Het leven in zijn werk is namelijk: gedachten hebben over het leven. Vermoedelijk, maar dit is enkel mijn psychologiserende poging, omdat het leven zelf al teveel aanwezig is geweest. In de vorm van een oorlog en gedwongen werken (eerste verhaal), een beroerte van een vader die altijd afwezig was voor zijn zoon (tweede verhaal), een schrijver die verlaten is door zijn vrouw en niet weet of zijn boeken nog gewenst zijn (derde verhaal), een architect die niet meer gelooft in zijn werk (vierde verhaal) en een man die gewond is geraakt bij een bomaanslag (vijfde verhaal). Nooit gaat het over de gebeurtenissen, het gaat over de vraag hoe verder te leven. Dus, om je vraag te beantwoorden, volgens mij zijn deze personages niet meer bezig met het laten lukken van het leven, maar met het laten lukken van het verder leven. 



En de achtergrond van dat verloren gegane geloof in een nieuw leven meen ik terug te lezen in het verhaal over de architect. Daarin wordt de hoofdpersoon geconfronteerd met een ambitieuze jonge collega die pleit voor een betere wereld. De architect zegt dan tegen hem: &#8216;Ik ben al blij dat er een wereld is en dat is misschien de zwakte en de kracht van mijn generatie. De wereld wéér bewoonbaar maken was ons ideaal van na de oorlog, de wereld iets bewoonbaarder maken is ons ideaal van nu. De wereld verbeteren, nee, zoveel geloof heb ik nooit gehad. De wereld ervoor behoeden nog ellendiger te worden, verder kom ik niet. Ik geloof wel in mensen, in jou en Saks en wie ik zo tegenkom, maar in de mensheid, nee, daarin geloof ik niet.&#8217; 



Zo gezien zou je kunnen constateren dat Kossmanns werk het werk is van de teleurstelling en van de onmacht. Maar nee, daarvoor schuilt er toch teveel plezier in al die pogingen om verder te leven. Zo heeft de invalide hoofdpersoon uit het slotverhaal, Ga weg, ga weg, zei de vogel (interessant: geschreven net voordat Kossmann zelf invalide werd!), een min of meer gelukkig bestaan opgebouwd door in zijn kleine appartementje in zijn luie stoel zijn oren te trainen om alles wat in de woninkjes om hem heen plaatsvindt te beluisteren. Hij verzint er achtergronden bij, en hij noemt dat zelf (grappig gevonden van Kossmann) &#8216;visionair horen&#8217;. Er staat dan: &#8216;Het was, dacht hij, een bijzondere kwaliteit van zijn gehoor dat hij het kon afstellen op veraf en dichtbij, alsof het een mechaniek was, een ding dat de menselijke vermogens net zo had geperfectioneerd als een camera.&#8217;



En de zoon uit Het model mag dan diepe wrok koesteren ten opzichte van zijn oude door een beroerte getroffen, afstandelijke vader (die nota bene als laatste manuscript een pornoverhaal geschreven heeft, terwijl pornografie nu juist een onderwerp is van hem, de zoon), maar de vader zelf, met wie het verhaal begint, is in zijn afasie helemaal niet zo ongelukkig. Hij waardeert het personeel in de zorginstelling en hij is blij met zijn schoondochter, die hem perfect verstaat. &#8216;Ik knik berustend. Het komt er niet op aan, ik zit hier en ben eigenlijk al dood, het is dom van me dat ik niet ben doodgegaan, maar het komt er niet op aan.&#8217;



Dus, conclusie, weet ik eigenlijk niet zozeer waar het de Kossmannpersonages aan ontbreekt, Harm. Niet aan wanhoop, dat klopt, maar over het algemeen ook niet echt aan het blijmoedig hanteren van die wanhoop. En is dat niet wat ons leven óf ons verder leven vaak is &#8211; het blijmoedig hanteren van onze wanhoop?



met grote groet,



Edward

Geur der droefenis

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Geur der droefenis (1980), Kossmanns omvangrijkste en meest geprezen roman, vertelt over drie jongens die voor de oorlog vrienden zijn, met Thomas Rozendal als hoofdpersoon. Ze worden van hun veertiende tot hun vierenvijftigste gevolgd, en de schetsen uit hun leven vertellen iets over liefde, over ambitie, en ook over wat de oorlog voor invloed op hen heeft gehad.    



Pieter de Wit las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Edward, Geur der droefenis, de titel past bij mijn leeservaring: de gebrekkig uitgewerkte karakters van de vele (hoofd)personages kon ik niet uit elkaar houden. Thomas, Bert, Peter, Henriëtte, Liselotte, Arend, Cornelis en hun vrienden, familieleden, kennissen, collega’s, buren en ga zo maar door. Te vaak dacht ik bij het lezen van een naam: wie is dat ook alweer? Na een stuk of wat hoofdstukken verbaast het niet meer dat ze elkaar op ieder willekeurig moment een brief kunnen schrijven, op kunnen bellen of tegen kunnen komen. Het gevolg (denk ik): het lukte me niet met ze mee te leven, ze te voelen. Als ik niet goed oplette had ik bij de eindeloze dialogen niet goed door wat door wie werd gezegd. Bij de ogenschijnlijke willekeur van Kossmann dacht ik, onwillekeurig, aan wat je Thijs mailde in de eerste aflevering van deze serie: je afkeer van zowel teveel plot en structuur als van teveel waanzin zonder samenhang &#8211; mag ik dat zo samenvatten? Geur der droefenis ervaar ik als een fantasie-universum, een opgeschreven gedachtenwereld waarin personages, karakters, verhalen en plot voor vele verhalen worden geboren, maar in Geur der droefenis alleen nog voor de schrijver en nog niet voor mij als lezer kunnen bestaan. Toch, ik heb het gevoel dat ik iets over het hoofd heb gezien. Heb ik niet goed gelezen? Volgens de omslag moet deze roman het hebben van Kossmanns psychologische inzicht en ook in recensies wordt dat genoemd. Normaal gesproken hou ik zo van dat aspect in verhalen. Dus, Edward, zeg het me, als je het weet wil ik het weten, snappen: wat heb ik gemist? Wat overblijft is dat ik niet weet wat een boek zo fijn kan maken. Wat maakt dat ik soms zoveel van een verhaal kan houden? Ik weet het niet. Geur der droefenis herinnerde me aan dat fijne mysterie. Edward, hoe las en herlas jij dit boek? Pieter







Dag Pieter,



Je schrijft dat het lezen van Geur der droefenis je herinnert aan het fijne mysterie (mooi gezegd) van het genieten van een boek &#8211; wat je niet deed bij deze bekendste Kossmann. Inderdaad, wat maakt dat een boek ons boek wordt? Het is een goede vraag, zeker nu jij deze roman helemaal niet smaakte en ik hem bij herlezen juist veel sterker vond dan toen ik het voor het eerst las. Want ja, dat herinner ik me van ongeveer dertig jaar geleden, dat ik toen ook een beetje teleurgesteld was en wat verdwaald raakte. 



Nu niet. Drie jongens (Thomas, Bert, Peter) buigen zich aan het begin van de roman over een wieg. Daar ligt baby Liselotte in, het kind van Henriëtte. Die &#8216;Jetje&#8217; is Thomas&#8217; nichtje op wie hij al sinds zijn zevende heimelijk verliefd is. Hij en zijn vrienden zijn pedante veertienjarige gymnasiastjes, en Thomas heeft de anderen opgestookt om rare, arrogante dingen te zeggen tegen dat kleine kindje. &#8216;Het leven is niet zwaar maar zéér vervelend&#8217;, bijvoorbeeld. En: &#8216;Je zult nog een lange weg moeten gaan voor je mislukt bent.&#8217; En: &#8216;Pas als je tachtig bent, helemaal dement, zul je weer even wijs zijn als nu.&#8217; Vervolgens lezen we in bijna 400 bladzijden flarden van het leven van deze vijf (de drie jongens, het nichtje en haar dochtertje), zoals zich dat veertig jaar lang voordoet. Ik las de drie vreemde zinnen die die jongens uitspraken als programmatisch. Want ja, hun leven wordt vervelend, en ja, ze moeten nog een lange weg gaan voor ze kunnen terugkijken op dat al dan niet mislukte leven.



Laconiek, dat is misschien een woord dat bij Kossmanns vertellen past. Hij laat in die schetsen, die flarden, zijn personages veel praten en veel denken, en het is net alsof ze een beetje naast het leven leven. Maar levensgebeurtenissen zijn er toch genoeg: zo pleegt een van hen zelfmoord omdat hij niet om kan gaan met het feit dat hij eigenlijk een meisje is, een ander geeft huwelijk en baan op om schilder in Parijs te worden en Thomas, die grotendeels de hoofdpersoon is, ja, zijn vader wordt verraden (door een familielid!) vanwege verzetswerk en vermoord in een concentratiekamp, en zelf blijft hij zijn leven lang verliefd op zijn nicht, met wie hij van tijd tot tijd een gezin vormt. Er is dus plot, maar die moeten we steeds ontdekken in de gesprekken die de personages voeren. Nergens maken we die grote plotwendingen mee op het moment dat ze gebeuren, we lezen ernaast en eromheen. 



Juist dat beviel me zo goed aan dit boek. Kossmanns theorie, namelijk dat we verschillende versies van onszelf tegelijkertijd zijn, zou ook niet stroken met het rechtuit vertellen (&#8216;en toen gebeurde dit en Thomas voelde zich er zo en zo over&#8217;). Op pagina 322 verwoordt Kossmann het op deze manier, bij wijze van een gedachte van Thomas over zichzelf: &#8216;Sindsdien was er een Thomas Rozendal die iets in de hand had en liet vallen en een die erachteraan liep op het op te rapen en het liet vallen, en nog een en nog een.&#8217; Even verderop denkt Thomas dan: &#8216;Nu, bij het ouder worden, merkte hij dat hij de achtervolgers was kwijtgeraakt. &#8216; En: &#8216;Hij hoefde niet meer te ervaren wat hij beleefde. Hij zorgde ervoor dat hij niets beleefde wat de ervaring waard was.&#8217;



Oftewel: we zijn een leven lang aan het reageren op wat ons overkomt. En Kossmann schetst niet het &#8216;overkomen&#8217;, maar het &#8216;reageren&#8217;. Maar in de zinnen hierboven staat wel een heel belangrijk woord, en dat is &#8216;sindsdien&#8217;. Dit &#8216;sindsdien&#8217; gaat over iets heel concreets, namelijk de verwoesting van Rotterdam aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Want een tweede beginscène van Geur der droefenis is het lopen van de drie jongens door het verwoeste Rotterdam, en er niks bij voelen. Hoe zouden ze ook &#8211; hoe moet je omgaan met zoveel totale verwoesting aan het begin van je leven? Voor mij laat Geur der droefenis dát zien, de doorwerking van het nihilisme van oorlog op de levens van Thomas, Peter en Bert. Waarbij elk van hen er verschillend mee omgaat (of eraan ten onder gaat). Thomas doet het door om het leven heen te leven, door te leven in denken en schrijven &#8211; en dat is misschien wat Kossmann, precies even oud als zijn hoofdpersoon en net als hij werkzaam in een illegale boekhandel in de oorlog, net als hij opgepakt en in Duitsland tewerkgesteld, waarschijnlijk ook altijd heeft gedaan.



Voor mij toont Geur der droefenis dus vooral Kossmann. Wat voor personen (meervoud!) hij is en was en vooral dat hij het zijn van die personen aankon door te denken, laconiek, met distantie, met ironie. Dáárom heb ik geen behoefte aan plotwendingen in dit boek, denk ik, want die hadden het wezen van een leven als dat van Thomas, als dat van Kossmann, nooit kunnen laten zien.



Het spijt me, Pieter, dat je het lezen van dit boek als een klus hebt moeten ervaren. Je schrijft dat niet zo op, maar ik denk wel dat het dat voor je was. En dan ook nog eens zoveel bladzijden lang. Ik ben je er dankbaar voor, temeer omdat het mij een begrip opleverde van hoe distantie iemand kan redden van een onmogelijk leven. En dat kon ik blijkbaar niet halen uit een eerste lezing van dit boek &#8211; een boek dat dus nu meer mijn boek werd dan toen. 



(Ik wilde ook nog aangeven dat het al eind jaren zeventig volkomen naturel schrijven over lesbische relaties en over een jongen die een meisje is, me opnieuw beviel &#8211; maar daar zal ik wellicht bij de herlezing van een ander boek ruimte voor maken, deze brief is al te lang.)



Dag Pieter, dank dus.



Edward

Een gouden beker

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Een gouden beker (1982), een novelle over een jong gestorven onderwijzer die vlak na zijn dood en vlak voor zijn echte dood zijn in een soort tussenfase een gouden beker leeg moet drinken, die hij van zijn begeleider krijgt. Maar eerst ontstaat er een wonderlijk kronkelend gesprek waarin de man steeds maar weer andere, al dan niet verzonnen, verhalen uit zijn leven vertelt &#8211; en zo het drinken uit de beker uitstelt. &nbsp;&nbsp;&nbsp;



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/mike" data-type="URL" data-id="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/mike" target="_blank" rel="noreferrer noopener">Mike van Holsteijn</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Ha Edward,



Deze week las ik Kossmanns Een gouden beker. Ik kan me nog herinneren dat de flaptekst van het boek me aansprak toen ik het uit je kast haalde, maar ik ben inmiddels compleet vergeten waarom precies. Aangezien mijn eigen editie geen flaptekst had ging ik vrij blind het boek in, maar ik werd aangenaam verrast. De hele roman bestaat uit een dialoog tussen een stervende/gestorven man en zijn begeleider naar het hiernamaals, en er was voor mij geen enkel moment waarop de dialoog plat viel of saai werd. De dynamiek tussen de twee personages vond ik heerlijk verfrissend: de begeleider die gewoon zijn taak uitvoert als Magere Hein en de stervende man die al dan niet bewust zo lang mogelijk zijn sterven uit probeert te stellen door constant nieuwe levensgeschiedenissen aan zijn begeleider voor te schotelen. Ze praten constant langs elkaar heen, wat op mij een heel lachwekkend effect had.



Eén dingetje dat nog een beetje aan me blijft knagen – en waarvan ik heel benieuwd ben hoe jij ernaar kijkt – is de titel van het boek. Het hoofdpersonage drinkt driemaal uit de gouden beker, waarna hij dingen vergeet en zich nieuwe levens herinnert en stukje bij beetje dichter bij zijn dood komt en ja, deze gouden beker speelt een belangrijke rol in het verhaal, maar ik snap nog niet helemaal waarom Kossmann heeft gekozen voor het onbepaalde lidwoord ‘een’ in plaats van het bepaalde lidwoord ‘de’. Het lijkt onlogisch – omdat het in het boek gaat om één specifieke beker waaruit gedronken wordt – en daarom een bewuste keuze. Zegt dat onbepaalde lidwoord iets over het universele van het sterven? Dat het niet uitmaakt wie het hoofdpersonage is of was of uit welke beker hij drinkt? Ik ben heel benieuwd wat jij hierover denkt.



In een recensie uit 1982 las ik dat de recensent het een irritant boek vond, omdat je in feite niets te weten komt over het personage. Ik had die ervaring totaal niet. Voor mij gaat het boek niet per se om wie de stervende persoon nou precies is, maar om het sterven zelf. We gaan allemaal dood en proberen dat allemaal zo lang mogelijk uit te stellen. En ik denk dat iedereen wel eens – ook aan het eind van zijn leven – iemand anders had willen zijn.



Ik kijk uit naar jouw ervaring!



Groetjes,



Mike







Dag Mike,



Een gouden beker is een prachtig uitgegeven novelle. De letters staan in gouddruk op het dunne blauwe boek en als je het onder een bepaalde hoek op je ontbijttafel in het licht legt, dan spat de zonneschijn ervan af &#8211; maar wat ik van mijn Kossmann-leesfurie van 1996 nog weet is dat ik dit dunne boekje doornam in plaats van beleefde, dat het niet bij mijn favorieten hoorde, dat ik het meer een gedachte-oefening vond en ja, interessant, en ja, sterke stijl, maar ook een beetje zwoegen. 



Hoe verliep mijn leeservaring nu? Eh&#8230; ik nam het door in plaats van dat ik het beleefde, het hoort niet bij mijn favorieten, het lijkt me meer een gedachte-oefening en ja, interessant, en ja, sterke stijl, maar ook een beetje zwoegen. Dus hoe blij ben ik dat het jou, Mike, behoorlijk beviel.



Sterker dan dat: hoe meer ik nadacht over dat verschil in onze waardering, hoe meer ik je fascinatie begon te begrijpen. Want er is echt wel wat meer te zeggen over dit boek. Ten eerste is het interessant om dit na Laatst ging ik spelevaren te lezen, Kossmanns verslag van zijn auto-ongeluk en vooral van zijn periode van &#8216;dood-zijn&#8217; erna. De man uit dit verhaal arriveert in het pre-hiernamaals ook met verbrijzelde benen, net als de auteur tien jaar eerder zelf en Een gouden beker lijkt soms rechtstreeks uit zijn bijna fatale ziekenhuisdromen te komen. Kossmann verkeerde in zijn leven en schrijven in een nauwere verhouding tot het einde dan anderen, en dat maakt het boek al minder tot een alleen maar filosofisch geïnspireerde vertelling. 



Een gouden beker is zo gezien vooral een onderzoek naar wat sterven is (ik denk inderdaad dat het daarom in de titel &#8216;Een&#8217; is en niet &#8216;De&#8217;). De man die steeds maar aarzelt om verder te drinken, probeert allerlei verhalen uit, levensverhalen, van mensen die hij óók geweest kan zijn. Is dat wat er gebeurt als we bijna overgaan? Dat we een tijdje op zoek zijn naar wat werkelijk de vertelling van ons leven was? En dat dat diffuus mag zijn, omdat de biografische waarheid er niet meer echt toe doet? Volgens Kossmann bestaan dood én dood geweest zijn tegelijkertijd, en zorgt dat drinken uit die gouden beker voor een bepaald gelukzalige overgang. Ergens vind ik (altijd bang dat mijn christelijke opvoeding vlak voor mijn sterven opeens weer de overhand zal nemen en dat ik mijn zonden optel en verdoemd zal lijken) dat best troostrijk.



Ook viel me weer de enorme lenigheid van Kossmanns geest op. De man uit het boek is dan weer een pochende machthebber geweest, dan weer een vrouw die kaal geschoren wordt na de oorlog, en dan toch weer de jonge onderwijzer die trouwt met de vrouw, omdat ze de zus is van de jongen op wie hij eigenlijk verliefd is. Een gouden beker bevat maar 88 pagina&#8217;s, maar je kunt het niet in een snelle treinreis tot je nemen, je moet meerdere keren uitstappen en even op een perronbankje gaan zitten. 



Ja, nu ik dit schrijf denk ik: Een gouden beker is wel meer dan alleen een gedachte-oefening. En misschien volgt het beleven van dit boek (zoals het dood-zijn na de dood) vooral na het lezen. En Een gouden beker mag dan een beetje zwoegen zijn, maar dan alleen maar een beetje en in elk geval préttig zwoegen. En ook is deze titel misschien toch wel een van mijn Kossmannfavorieten? Mocht dat laatste uiteindelijk zo zijn, Mike, dan komt het met name ook door jouw leesbelevening.



Dank je wel dus,



en groet,



Edward

Laatst ging ik spelevaren

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Laatst ging ik spelevaren (1973), het verslag in novelle-vorm van het ernstige ongeluk dat hij in 1972 kreeg, in de auto bij een oude chauffeur, die zelf niets had. Kossmann zweefde een tijd op de rand van de dood en bleef uiteindelijk invalide. In dit boek vertelt hij hoe hij zichzelf zag tijdens het ongeluk, hij vertelt over de zware dromen die hij had tijdens zijn &#8216;dood zijn&#8217; en over de eerste maanden van de revalidatie, waarin hij vrijwel niets kon, behalve lezen.&nbsp;&nbsp;&nbsp;



<a rel="noreferrer noopener" href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/francis" target="_blank">Francis Nagy</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Dag Edward,



De middag dat je vertelde over het idee om een Kossmann-reeks te starten, nam je kort het oeuvre van Alfred Kossmann door. Ik wist meteen dat ik Laatst ging ik spelevaren wilde lezen. Het is het boek dat gaat over het auto-ongeluk waar hij in 1972 bij betrokken was.



Hoewel ik geen fervent autobiografisch schrijver ben, ik houd de werkelijkheid en een vertelwereld graag gescheiden, kon ik niet voorkomen dat ik bij het horen over Kossmanns ongeluk direct moest denken aan het verkeersongeval dat mijn vader meemaakte. De twee ongelukken hebben nauwelijks overeenkomsten. Kossmann was volwassen, mijn vader drie jaar. Kossmann zat als bijrijder in de auto, mijn vader stak de weg over en werd geschept door een auto. De straat, de dag, het tijdstip, de situaties zijn niet te vergelijken.



Ik ben het boek ook niet gaan lezen met een vergelijking als vertrekpunt. Mijn vader en Kossmann hebben elk hun eigen ongeluk. Kossmann heeft echter over zijn ongeluk geschreven. Hij heeft als volwassene (en schrijver) woorden kunnen geven aan wat hij meemaakte. Hoe hij het ongeluk, de tijd in het ziekenhuis, de pijn en zijn gehavende lichaam beleefde. Mijn vader was een peuter en heeft slechts vage herinneringen. De details van die middag en de maanden daarna in het ziekenhuis waarover hij mij vertelde komen uit de herinneringen van anderen.



Het bijzondere vind ik dat Kossmann over eenzelfde soort indirectheid schrijft, maar dan zonder dat daar een ander bij betrokken is. &#8216;Het is moeilijk samen te vallen met je zelf,&#8217; schrijft hij over het moment dat hij in het weiland lag nadat hij uit de auto was geslingerd. Hij kan aan dat moment terugdenken maar hij kan het niet ‘terugvoelen’. Hij observeerde, zo zegt hij, zichzelf. Het moet een onwerkelijke gewaarwording zijn om het gevoel met jezelf, met je lichaam, te verliezen. Wat dat betreft is Kossmanns ervaring evengoed omgeven met een verwarrende, vage mist die niet wegblijft omdat je volwassen bent.



De twee auto-ongelukken waren dan wel totaal verschillend, de beleving van mijn vader en Kossmann (en daar is dan toch de vergelijking) liggen niet eens zo heel ver uit elkaar. Een gedeelde vaagheid, die mij duidelijk maakt dat de grens tussen fictie en werkelijkheid ook een diffuse is.



Groet, Francis.







Dag Francis,



op het omslag van Laatst ging ik spelevaren zien we Venus, de godin van de liefde. Halverwege het boek vertelt Kossmann over haar. Hij verkeert in weken van pijn en half in coma zijn en droomt dan dat de dood op hem wacht in de gedaante van die godin, die op een open schelp op zee dobbert. Het is het gevolg van het verschrikkelijke auto-ongeluk dat hem op zijn vijftigste overkomt, hij wordt uit een auto geslingerd en breekt vrijwel alles wat je breken kunt. 



Op het moment van de verwoording van die doodsmetafoor &#8211; zwemmend in de zee van zijn hallucinaties &#8211; hebben we al een eerste deel van het boek gelezen. Dat waarin Kossmann vrij licht en niet al te zorgelijk vertelt hoe hij zichzelf met hoed, aktetas en zwart pak en al door de lucht ziet zweven, de auto uit. En dat terwijl hij dat niet gezien kan hebben, en hij helemaal geen hoed, aktetas of zwart pak droeg. Zoals jij al omschreef, Francis, heeft het ongeluk precies dat effect op Kossmann als schrijver: hij beziet zichzelf. En hij beziet ook degene die zichzelf beziet, in de berm naast de weg, in de ambulance en in het ziekenhuis. En die &#8216;extra mannen&#8217; die boven hem zweven noteren belangstellend en redelijk opgeruimd wat de ik-in-de-berm, ik-in-de-ambulance, ik-in-het-bed voelt en denkt. Later paste Kossmann dat veelvuldig in zijn werk toe, hij had op het eind van zijn leven zelfs een columnreeks in de NRC die altijd begon met &#8216;de mannen uit wie ik besta&#8217;. 



In deze schitterende novelle &#8211; verslag? memoir? dagboek bijna? &#8211; had het voor mij weer een onweerstaanbare aantrekkingskracht. Kossmann laat ons er ongelooflijk dichtbij mee komen. Ook als hij lijkt uit te weiden. Zo beschrijft hij hoe hij, ten tijde van de maandenlange revalidatie waarin hij nauwelijks iets kan, van een familielid de amateur-memoires te lezen krijgt van een al gestorven oom. Een oom die behoorlijk trots is op het Germaanse ras en van alle feesten en verjaardagen in de familie verslag doet in gezwollen verzen. Kossmann vertelt erover, en je vraagt je af wat het met het auto-ongeluk te maken heeft. Maar net als met de sublieme verwoording van de comadromen doet het uitstapje naar oudoom Heinrich de lezer zich verplaatsen tot vrijwel &#8216;in&#8217; Kossmann. Een netjes lineair verslag, met een afgeronde conclusie, zou de totale ontworteling van iemand die een dergelijk ongeluk krijgt denk ik juist op afstand zetten. 



Naast je rake conclusie, Francis, dat het vage beleven van een ervaring zowel een driejarige als een vijftigjarige overkomt, moet ik toch ook zeggen dat deze novelle voor mij &#8211; vanwege zijn visualiteit &#8211; in de dagen na het lezen steeds maar beelden terug deed keren. Van de door de lucht vliegende en altijd beleefd blijvende Kossmann, van de zee-met-godin, van de jonge dokter die die vijftigjarige patiënt even ter geruststelling door zijn haar aaide, van Kossmanns uitgever die zijn schrijver met een rolstoel rondrijdt (en dat nogal onhandig doet). 



En zoals altijd bij Kossmann blinkt de taal. Zo wil ik hier eigenlijk elke alinea van de eerste bladzijden wel citeren. Sta je me er eentje toe? Deze: &#8216;Ik was benieuwd. Toen ik de auto werd uitgeslingerd, met rechter voordeur en al, 24 februari 1972, om kwart over twee &#8217;s middags, op de Gooilandsweg ter hoogte van de kruising met de Dammerweg, vlak bij Weesp, zei ik &#8216;Godverdomme, godverdomme&#8217;, en was benieuwd.&#8217;



Ik hoop, Francis, dat Kossmann ook jou niet alleen diffuusheid bracht, maar toch ook beleving &#8211; opgedist in scènes, precisie en taal. Dank je wel voor het meelezen!







groet, Edward

Huldigingen

Vroeg in januari van het jaar 1996 las ik mijn eerste boek van de nu bijna vergeten schrijver Alfred Kossmann. Aan het eind van datzelfde jaar las ik het laatste. In de tussentijd was ik verslingerd geraakt. Ik schreef hem in 1997 een bewonderende brief, die hij beantwoordde met een gracieus bericht, met daarin onder andere de zin: ‘Ik hoop ooit ook uw werk te lezen en mooi te vinden’. In 1998 overleed hij.



Nu wil ik, samen met tien Vuurlandschrijvers die elk voor het eerst een Kossmanntitel tot zich nemen, onderzoeken waaróm ik zo vrolijk geobsedeerd raakte door zijn werk. Gevaarlijk wel: kunnen zijn controversiële boeken nog in deze tijd? Zijn het niet vooral oude mannen-verhalen? Of is zijn speelsheid nog altijd speels?



Vandaag: Huldigingen (1995), de laatste roman van Kossmann, die bekroond werd met de Libris Literatuur Prijs. Het boek bestaat uit vijf verhalen die elk een ‘huldiging’ zijn die met het leven van de oude schrijver Jacob Drenth te maken hebben. &nbsp;&nbsp;&nbsp;



<a href="https://www.vuurland.nu/wie-zijn-wij/thijs" target="_blank" rel="noreferrer noopener">Thijs Joores</a> las het boek met me mee, en we schreven er elkaar een mail over:



Hoi Edward,



Alfred Kossman, wie kent hem niet? Nou, ik. En volgens mij de meeste jongere literatuurliefhebbers met mij.



Hij stierf in mijn geboortejaar 1998, maar niet voor hij met zijn laatste roman in 1996 de Libris Literatuur Prijs won. De andere winnaars uit de beginjaren van die prijs – Vogels, Rosenboom, Claus, Voskuil, Mulisch – ken ik, maar Kossmann?



Gelukkig ken jij hem wel. Op jouw voorstel las ik Huldigingen (1995), de prijswinnende laatste roman in kwestie. Ik wist niet wat ik ermee aan moest. Dat is altijd een ervaring om te koesteren, in mijn ogen. Dat zit al in de genreaanduiding: is 122 pagina’s niet erg kort voor een roman? En de vijf hoofdstukken zijn weliswaar verbonden – ze raken allemaal aan het leven van één personage, een tachtigjarige schrijver – maar werken ze eigenlijk niet veel meer als korte verhalen? Hoe léés je dit?



De hoofdstukken zelf zijn minstens even bevreemdend. Ze zijn heel praterig en nogal absurd. Het eerste hoofdstuk begint met een interview met de schrijver voor de radio, dat eigenaardig verloopt. Na een witregel bevinden we ons opeens in de studio van het radioprogramma, de volgende dag. Deze plotselinge nieuwe laag in het verhaal werkt desoriënterend en zet je op scherp. Uiteindelijk blijken de interviewer en de schrijver verbonden te zijn door een gebeurtenis uit het verleden. En even abrupt als deze onthulling wordt gedaan, eindigt het hoofdstuk.



Wat me vooral bijblijft van deze roman: de schijnbare achteloosheid. Het boek begint met een onvolledige, bijna ongrammaticale zin: ‘Dat iemand zo kan lijken op zijn portret en van bijna tien jaar geleden.’



Ook de eindzinnen van de roman kan ik niet anders omschrijven dan enorm onbeduidend: ‘“Wat een kind” zei Irma. “Ze méénde het toch, dat dit een terugval zou zijn voor haar, in haar training voor atletiek?”’



Ik krijg de indruk dat Kossmann juist met deze technische ingrepen, die op mij heel kunstmatig overkomen, iets organisch en diepmenselijks wil naderen. Als je even niet oplet, spreekt het hoofdpersonage een zin uit die je omverblaast: ‘Als ik mijn vingernagels knip grom ik hoewel er geen reden is om te grommen en het is imitatie van mijn vader en een hommage.’



Poëzie die ik niet zag aankomen.



Ik ben nu zo benieuwd, Edward: brengt dit boek jou net zo in verwarring? En om maar meteen met de deur in huis te vallen: verdient dit boek volgens jou zijn ereplaats in Kossmanns oeuvre?



Lieve groet,



Thijs



Dag Thijs,



Verwarring, verwarring, ik weet het niet. Ik denk soms dat ik moe ben van plot. Van netjes schakelen van probleemstelling naar tegenkracht naar dal naar opklimmen naar dieper dal naar oplossing. Niets zo vervelend als een schrijver ijverig zien vlechten. Maar ik kan ook niet goed tegen waanzin. Een boek dat als een berg scherven uit diverse boedels in mijn schoot wordt geschoven (puzzel maar, niets past) is ook niks voor mij. Ik hou erg van iets daartussenin, en Huldigingen is voor mij een prachtig daartussenin. Vijf verhalen waar Jacob Drenth in voorkomt, soms min, soms meer, en aan het eind heb je in elk geval zicht op het raadsel dat die oude man was. Voor mij waren die vijf verhalen een onlogisch yet logisch geheel, precies genoeg gekte, precies genoeg vertelling. Waar ik nogal blij van werd: het eerste herlezen Kossmannboek beviel me nog steeds.



Maar meer nog door de geinige structuur toch vooral door de taal. Júíst zo’n eerste, niet grammaticaal verantwoorde, maar wel hoorbare zin (‘Dat iemand zo kan lijken op zijn portret en van tien jaar geleden.’). En bijvoorbeeld ook, nog steeds op de eerste bladzijde, deze repliek van de oude Drenth als de radiodame hem vraagt haar ‘Loes’ en ‘jij’ te noemen: ‘Ik zeg “u” tegen de poes omdat ik niet weet of zij mij zou willen tutoyeren. Tegen de hond zeg ik “je”. Die wil niet anders, die voelt “u” als slaag.’



Ik moest meteen al grinniken, en grappig is Kossmann in dit boek zéker. Ook wild, trouwens: op een bepaald moment gaat het over een student die een brandend rotje in zijn anus heeft gestoken en zo aan zijn einde is gekomen. Elders in het boek is Kossmann dan weer ernstig, als tegenwicht. Over het joods zijn bijvoorbeeld, over antisemitisme, en ook over (groot thema in het hele boek) oud versus jong: ‘U bent jong, u weet nog niet hoe onzeker ervaring maakt.’ [Drenth weer tegen de radio-interviewster]



Misschien ben ik minderziend vanwege mijn bewondering (dat begint dus al goed), maar ik zag geen ‘technische ingrepen’ zoals jij die benoemt, ik zag een verzameling teksten die niet anders dan zo tot Kossmann kwamen. Alsof dit was wat hij te weten kón komen over Jacob Drenth. Alsof hij ons na 122 pagina’s wat onzeker vraagt: ‘Ik hoop dat dit genoeg is?’



Daar komt voor mij ook de wetenschap bij (dit las ik in een recensie) dat men Kossmann gevraagd had een biografie aan te leveren over de literator <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Victor_E._van_Vriesland">Victor van Vriesland</a>. Kossmann had die opdracht terug moeten geven, het was hem niet gelukt. In plaats daarvan schreef hij dus Huldigingen, over een man die enigszins op Van Vriesland lijkt. Uit een falen een flonkeren halen, en daar dan ook nog, op het eind van je leven en het eind van je oeuvre, een grote prijs voor krijgen, kijk, van zo’n plot houd ik dan weer wél. &nbsp;



Dank dat je dit boek mee wilde lezen, Thijs. Ik ontwaar geloof ik in je mail je wat twijfelachtig opgetrokken schouders over Huldigingen, maar ook je welwillendheid. Peil ik dat goed? Hoe dan ook: ik waardeer het. &nbsp;



Edward

Logo	Vincent Hammingh
Kernteam	Iduna Paalman, Thijs Joores, Erwin Hurenkamp, Oumaima Belkhdar
Website	Laurens Besselsen

Edward van de Vendel

Stukken geschreven door Edward van de Vendel

IN ALLE ONSCHULD

LIEVE, LIEVE OPA’S

DE SMAAK VAN GROENE KAAS

DE NEDERLAAG

GEDICHTEN 1940-1965

DE VRIJHEID, DE LEEGTE, DE DOOD

GEUR DER DROEFENIS

EEN GOUDEN BEKER

LAATST GING IK SPELEVAREN

HULDIGINGEN

Boeken voor de eeuwigheid

Een klein leven

De gebroeders Leeuwenhart

Wat is de wat

Geschiedenis van geweld

Dagen zonder eind

Boeken geschreven door Edward van de Vendel

Gelukkig en blij

Misjka

Rekenen voor je leven

Gloei

Menu

Social

Contact

Credits